Tại một vùng quê Ba Tri vào mùa hè năm 1976, nơi có những cơn mưa đầu mùa thật lớn và sấm sét một cách bất thường. Một buổi xế trưa trong căn nhà lá đơn sơ và cột kèo gỗ tạp  có vẻ  mong  manh, hai đứa con của chú thím Hai Thu trùm mền kín người trên chiếc chõng tre. Chú thím ngồi trên mép giường trấn an, mà tụi nhỏ cũng khóc thét sau những loạt sấm vang trời. Mưa tuôn tầm tả như xối đẩm vào nỗi băn khoăn của một người mới dọn về sống nơi  quê vợ. Cảnh ảm đạm cây cối dầy đặc hoang tàn  sau chiến tranh và đường sá sình bùn lầy lội làm tăng thêm nhụt chí lòng  chú Hai Thu.

Từ những ngày mới trở về quê xưa  của thím, gia đình họ  làm quen với ánh ánh đèn ống khói thuỷ tinh  leo lét mỗi đêm. Nếu không có việc thì thổi đèn ngủ sớm để tiết kiệm dầu. Sáng ra khô ráo nắng lên còn đở, có bữa ngồi nhìn mưa chảy trên mái lá tuôn xuống sân đất lầy lội, chú Hai lan man nhớ về một thời bảnh bao nơi phố chợ nhộn nhịp đông vui. Cái thời tuy chú không giàu có, nhưng mỗi sáng điểm tâm bằng một dĩa cơm tấm hay một tô cháo lòng bên ly cà phê sữa bốc khói thơm lừng  giữa chợ búa tỉnh lỵ nhộn nhịp  đông vui.
Nhưng dù thế nào thì chú vẫn phải chấp nhận nơi nầy là chỗ dung thân. Suy nghĩ tận cùng, chú cố giấu thất vọng  để làm vui lòng thím. Thím Hai có lẽ hiểu phần nào tâm trạng của một người sinh sống nơi phố thị từ nhỏ,  thím gấp rút  thuê người cưa đốn cây, sửa sang 4 công vườn xưa trồng dừa của ba má thím để lại, dọn đất đào mương sửa liếp cho thông thoáng và có chỗ cho chú Hai học hỏi bà con trồng cây ăn trái thích hợp với đất đai  vùng nước lợ.
Mùa ruộng  đầu tiên, chú Hai Thu  theo anh em và mướn người phụ giúp canh tác năm công ruộng hương hoả phụ ấm, kết quả là thất thu thảm hại. Cả một vùng rộng lớn nhiều thôn xã, bao gồm vùng quê tổ tiên của thím Hai bị giặc châu chấu cắn phá kinh hoàng.  Cho đến tuổi 30, chú Hai Thu mới thấm thía  ý nghĩa câu ca dao “một hạt lúa vàng, chín hạt mồ hôi”. Muốn có gạo để ăn đến ngày giáp hạt,  chú Hai được bà con dẫn dắt chèo ghe lén qua các địa phương khác mua lúa giá thật mắc chở về trữ. Mùa sau đó, các ban bệ nông nghiệp địa phương của chú lên kế hoạch xạ lúa thần nông ngắn ngày trên những thửa ruộng nào có thể chủ động được nguồn nước ngọt trên vùng cận duyên nầy. Nhưng điều mà họ không ngờ là có loại rầy nâu xuất hiện, chúng có khả năng kháng loại thuốc trừ sâu yếu nhách của hệ thống sản xuất quốc doanh. Tác hại của loại côn trùng sanh sôi cực nhanh và  hút chất hết  nhựa cây mà chúng đeo bám  dầy đặc, gây cho ruộng  lúa chưa trổ đồng đồng thì đã chết dần khô héo.

Rồi thiên nhiên như chưa chịu ngừng tay hành tội dân nghèo, trời giáng trận lụt vào mùa nước nổi năm 1978 như một đòn chí tử giáng xuống số phận những  nông dân ‘hoạ vô đơn chí” đã ngất ngư vì đói kém như chú Hai. Năm đó mưa lớn liên miên phía thượng nguồn, lượng nước từ những triền cao vùng Vân Nam và Lào  đổ xuống sông Cữu Long không đủ sức tải. Khối nước như vô tận phải tràn bờ, nhận chìm  đất đai từ mãi tận bên Cam Bốt hình thành dòng lũ có bề ngang hàng chục km từ Đồng Tháp Mười đến Tịnh Biên tuôn xuống hạ nguồn. Trận lụt mà những người cao tuổi chưa từng thấy trong đời của họ. Dòng nước hung hãn đã nhận chìm làng mạc ruộng đồng, cuốn trôi hoa màu gia súc và một số sinh mạng quý giá của con người trên  một diện tích khá rộng. Ảnh hưởng toàn phần hoặc một phần lãnh thổ  các  lưu vực châu thổ sông Tiền sông Hậu  kéo dài ra tới biển Đông.
Cơn lụt lội kinh hoàng đi liền  theo 2 mùa lúa bị  nạn sâu rầy hoành hành trước đó trên những vùng rộng lớn. Nguyên nhân  khiến số đông nông dân Bến Tre vì không kham đói kém mà tạm bỏ ruộng vườn của họ mà tuôn về ‘miệt dưới’, vùng đất trù phú và  không bị ảnh hưởng trận lụt cuối năm 1978. Họ là những người mở đầu và lôi kéo dân miệt trên vào  cuộc trường chinh cơm gạo khổng lồ. Hình ảnh hàng vạn người  xuôi ngược trên một đoạn phía nam của  thuỷ lộ liên tỉnh,  ngày đêm đổ mồ hôi sôi con mắt tìm kế sinh nhai.
Tết Kỷ Mùi 1979 đến nhanh chóng và  trôi qua  trong thiếu thốn mọi thứ của phần lớn xã hội chứ không riêng cho gia đình chú Hai Thu. Bà con nơi vùng  cận duyên khắc nghiệt nầy liên tục mấy năm thiên tai đói kém hành hạ. Nông dân chuyên nghiệp cha truyền con nối còn bó tay, sá gì  dạng làm ruộng  bất đắc dĩ như chú Hai, họ không còn  hy vọng vào nông nghiệp sẽ mang đến cơm gạo nuôi sống gia đình. Thế rồi người nầy rỉ tai người kia, tin đồn và thực tế cho thấy những chiếc xuồng nhỏ chở lúa gạo chở về nhà nhà từ những chuyến đi miệt dưới.  Lần lượt những người mạnh khoẻ  đổ xô đi tìm cơm gạo nơi vùng đất cực nam mà nhiều người chưa từng bước đến.
Những ngày đầu tiên, chú Hai  đi theo ghe của người bác vợ để tập tành chèo chống cho  quen thuộc tuyến đường từ quê hương Bến Tre đến những vùng gần  tận cùng đất mủi. Một hai chuyến như vậy, chú Hai nhận ra cảnh người đông ghe hẹp vì chuyến về phải cộ thêm thóc lúa của mỗi người. Và thêm một bất tiện khác là đến tìm xin việc làm mướn nơi đồng áng ở Sóc Trăng hay Bạc Liêu, người nầy xong việc thì phải ngồi không chờ người kia. Người bác vợ là ông Năm Thi cũng hiểu điều  bất tiện cho sự  dính chùm của họ, ông bác nầy kêu  cho chú Hai cây sao mọc  bên vườn nhà. Chú Hai chỉ cần xuất tiền mướn người hạ cây và máy cưa xẻ gỗ, bác Năm đích thân đóng chiếc tam bản cho chú Hai Thu và bắt đầu truyền nghề thợ mộc kể từ lúc đó.

Mỗi chuyến đi miệt dưới, chú Hai dù không  để ý số lượng  ghe xuồng của những người  đồng cảnh bắt đầu từ các chặng nghỉ tay trên các huyện như  Cái Nhum, Tam Bình, Trà Ôn. Nhưng khi chú trên sông thì trước mắt chú lúc nào cũng có hàng chục  chiếc ghe, hoặc nhiều hơn mà  không ai  đếm xuể. Tất cả đều xuất xứ từ ‘miệt trên’. Họ kết từng nhóm lẻ 5-10 ghe hay hợp thành từng đoàn chừng vài chục, tốp chèo xuống, tốp chèo lên hối hả nương theo dòng chảy thuận hướng đi hoặc  về trên tuyến sông liên tỉnh nầy. Họ có cảnh đời khác nhau nhưng có lẽ cùng hoàn cảnh nghèo túng như nhau. Và mục đích và thời hạn hành trình đổ xô đi ‘miệt dưới’ có lẽ cũng khác nhau chút ít. Người sẵn tiền thì xuống tìm đến vùng dư thừa lương thực để mua gạo và cá mắm giá rẻ chở về nuôi sống  gia đình. Người không tiền mà có sức có nghề thì đến đó  tìm chỗ làm thuê, đổi công nuôi thân ngày 3 bữa và tích cốc mang về nuôi vợ con có cái nuốt no bụng tạm thời. Lượng định nồi cơm khạp gạo mà  độn thêm khoai sắn, kéo dài niềm hy vọng như chờ con chim trống tha mồi sau mỗi chuyến đi như trong trường hợp của chú Hai Thu.

(Còn tiếp)

Một Lúa

H