Nhà văn Triệu Xuân là người sáng lập Nhóm Văn chương Hồn Việt, chủ biên tập san Văn chương Ngày nay… Bên cạnh nhiều tác phẩm tạo tiếng vang trên văn đàn như: Cõi mê, Sóng lừng, Bụi đời, Giấy trắng, Nổi chìm trong dòng xoáy, Lấp lánh tình đời…, ông nhận giải thưởng giai đoạn 1986-1990 của Hội Nhà văn Việt Nam và Tổng Liên đoàn Lao động VN cho tác phẩm “Trả giá”.

Là một nhà văn, một nhà báo, Triệu Xuân có vốn sống phong phú và tư duy sắc sảo, quyết liệt trên trang báo và trang văn. Cũng từng là người lính nên ông không ngại xông pha và ngòi bút dũng cảm xộc thẳng vào những vấn đề gai góc, mạnh mẽ tuyên chiến với cái xấu, cái ác. Ngòi bút của ông nhận diện cái xấu cái ác, vạch trần thủ đoạn tinh vi, ác độc và ông chấp nhận dấn thân, bảo vệ lẽ phải, giữ cho ngòi bút sắc bén, mạnh mẽ, thẳng băng. Điển hình là tác phẩm Sóng lừng, có thể xem là tác phẩm văn chương Việt Nam đầu tiên viết về mafia trong xã hội hiện đại. Viết tác phẩm này, lúc sinh thời nhà văn không chỉ lao tâm khổ tứ trên từng trang viết mà khi sách ra đời, ông cũng “lên bờ xuống ruộng” vì nó, nhưng ông kiên cường tranh đấu, ông được bảo vệ và chiến thắng.

Sóng lừng (V.N. Mafia) do Nhà xuất bản Giao thông vận tải ấn hành vào đầu tháng 3- 1991, sau khi phát hành đã bị đề nghị thu hồi vì “bôi đen chế độ, chống Đảng”. Nhà văn kể lại ông gặp Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh nói rành rọt: Chú Mười cho tổ chức hội thảo khoa học đi, nếu chống Đảng thật thì tôi sẵn sàng đi tù; Tôi từng phỏng vấn, gặp gỡ chú Mười nhiều lần, chú hiểu tôi là người thế nào. Vì quý tôi nên chú chỉ đạo Ban Bí thư thành lập Hội đồng giám định Trung ương do ông Cù Huy Cận làm chủ tịch, ông Thái Ninh làm Phó Chủ tịch cùng hơn chục GS, TS, nhà lý luận phê bình, nhà văn… đọc, tổ chức hội thảo. Làm việc trong 3 tháng thì Hội đồng ra kết luận: Nhà văn Triệu Xuân không chống Đảng, mà trái lại, rất yêu Đảng. Nhà văn dự báo một căn bệnh nan y trong Đảng là sự tha hóa, lạm quyền. Đó là người đi đầu trong giới nhà văn, dũng cảm nói lên sự thực”.

Nhà văn Xuân Thiều (một thành viên Hội đồng Giám định) đã nhận định đây là tiểu thuyết hay, tác phẩm tốt: “Dẫu không quen biết tác giả, qua cái khối thống nhất của tác phẩm, tôi cảm thấy tác giả yêu đất nước, yêu chủ nghĩa xã hội, yêu Đảng, trên hết là yêu vô cùng cái thiện và căm ghét tột cùng cái xấu xa, tội ác” (Nhiều tác giả – Triệu Xuân nghĩa tình bạn hữu, NXB Hội Nhà văn, 2020, tr.154).

Trong lời bạt tiểu thuyết Sóng lừng, tác giả viết: Hoạt động của bọn tham nhũng, bọn mafia đang diễn ra ngày càng tinh vi và ác liệt. Cũng như số phận của nhân vật chính trong tiểu thuyết này, vấn đề chống Mafia không thể dễ dàng kết thúc êm đẹp. Cuộc sống là như vậy”. Ông cũng khiêm tốn nhận rằng: “Chính những điều thôi thúc trong tôi nói hộ tâm nguyện của người dân, khiến tôi dám viết, chứ không phải tôi tài ba gì”…Yêu cuộc sống, yêu đất nước này, những trang văn của Triệu Xuân luôn chuyển tải những thông điệp về tình yêu cuộc sống. Đó cũng là những đổi thay của đất nước qua từng số phận con người, dòng họ. Những thông điệp đó thể hiện khá rõ trong Cõi mê, được xem là một trong những tác phẩm quan trọng trong sự nghiệp của nhà văn Triệu Xuân và đã tạo được tiếng vang trên văn đàn Việt. Cũng như nhiều nhà văn viết về những gia tộc trong dòng chảy thời cuộc, Triệu Xuân viết Cõi mê về 5 thế hệ trong cùng một gia đình và 4 thế hệ trong gia đình khác. Suốt 150 năm, hai gia tộc cùng những biến thiên lịch sử, những số phận, nhân vật cho thấy trong đời sống biết bao người mải mê chạy theo danh lợi, bạc tiền, địa vị… Khi nhận ra những thứ đó cũng chỉ là phù du, quãng đời vừa qua cũng chỉ là cõi mê thì đã muộn, muốn sửa sai thì quỹ thời gian của đời người đã cạn…

Sự từng trải, kinh nghiệm sống và viết, cộng thêm kiến thức sâu rộng giúp cho những trang văn của ông đậm đặc chất liệu và ngồn ngộn sức sống. Người đọc sẽ khó quên khung cảnh đất nước những năm trước cách mạng tháng Tám 1945, Hà Nội những năm 1945-1975, Sài Gòn những năm 1975 đến những ngày đầu đổi mới 1986-1990 và giai đoạn bung ra làm ăn kinh tế sau này. Những đoạn chấm phá, những trang viết công phu, cứ liệu chắc chắn liên quan đời sống nhân vật, gắn với những địa danh nổi tiếng, những chi tiết từng đưa vào sử sách càng làm cho người đọc thú vị vì được hiểu thêm một cách tường tận, vừa có tính khoa học vừa có sắc màu lãng mạn qua lăng kính văn chương.

Trong Cõi mê, chân dung những người trẻ được ông khắc họa thành công. Đó là cô gái trẻ Phương Nam, nữ trí thức xinh đẹp, tài giỏi, sống và yêu ngay thẳng, chân thành. Là Nguyễn Hùng Tâm, chàng trai không theo cha mẹ sang Mỹ định cư mà quyết ở lại Sài Gòn vì yêu Sài Gòn, vươn lên làm giàu bằng sự nhanh nhạy, thông minh. Là Nguyễn Ngọc Bắc, con riêng của ông Nguyễn Kỳ Hòa, anh con ông bác của Hùng Tâm, một đại gia từ Hà Nội vào Sài Gòn lập nghiệp. Bằng nhiều lối rẽ của số phận, mỗi người đều trở nên giàu có và sau khi tình cờ hai anh em gặp nhau, sự hợp tác làm ăn càng giúp họ thành công rực rỡ trên thương trường.

Đó là “nghịch tử” Nguyễn Quốc Thăng, cháu đích tôn của ông Nguyễn Kỳ Hòa, đứa cháu hư hỏng, làm hao tâm tổn trí và thất tán tiền bạc của ông bà nội vì thói ăn chơi đủ ngón nghề dù tuổi đời còn rất trẻ. Là cuộc đời cô nàng tên Ngọc Tiên, từ vùng quê miền Trung quyết vào Nam đổi đời, chồng bỏ, một thân một mình nuôi con, nhờ thông minh sắc sảo cùng vốn ngoại ngữ và nhan sắc trời cho, cộng thêm kỹ thuật “giường chiếu” thượng thừa khiến cho các đấng mày râu già trẻ lớn bé đều “xin chết” để rồi chết dưới lưỡi dao oan nghiệt của chính mình. Những trang viết của Triệu Xuân về những người trẻ này phản ánh đậm nét không khí xã hội đương thời với những con người sống trong không gian đó cùng những quan hệ phức tạp, đan xen, những va đập của cuộc sống, những tình yêu chân thành, cả những dối lừa, cạm bẫy… mà ngòi bút đầy chất liệu sống trải ra đầy trang viết, luận giải một cách thuyết phục những vấn đề nhân sinh muôn thuở, những mâu thuẫn nội tại trong từng nhân vật. Những người trẻ đó, bước vào đời sớm để tự lập thân hay sống trong đại gia đình tứ đại đồng đường, vẫn cho thấy khoảng cách thế hệ. May mắn là trong đại gia đình ông Nguyễn hay ông Hoàng còn có tình yêu thương níu kéo, gắn kết họ lại với nhau, để những vết thương trong lòng rồi cũng thành sẹo và người ta phải sống hướng đến ngày mai tốt đẹp hơn. Những lát cắt số phận trong Cõi mê cũng là những lát cắt lịch sử. Qua từng đời người và nội tâm được Triệu Xuân diễn tả, là cả giai đoạn của đất nước. Xen giữa những diễn biến thời cuộc, biến động đời sống của nhân vật là những trang viết nhẹ nhàng về khung cảnh êm đềm Hà Nội những năm vừa xây dựng chủ nghĩa xã hội vừa chống chiến tranh phá hoại của Mỹ; cảnh bà Yến làm mậu dịch viên cửa hàng Thủy Tạ ở bờ hồ Hoàn Kiếm; cảnh xếp hàng mua bia hơi và uống bia hơi vỉa hè, trò chuyện cùng nhà văn Nguyễn Tuân hay những cảnh sinh hoạt gia đình như lễ mừng đại thọ 100 tuổi của cụ Nguyễn sau này ở Sài Gòn…

Bằng những trang viết gai góc mà cũng đầy nhân hậu, Triệu Xuân tái khẳng định giềng mối quan hệ gia đình thời nào cũng luôn sâu đậm, thiêng liêng. Gia đình là phản ánh của xã hội. Những số phận cá nhân, số phận gia đình cũng là những phản ánh hiện thực xã hội sâu sắc. Trong đó, vẫn chất chứa những đúc kết của cha ông: Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời; con hư tại mẹ cháu hư tại bà. Luật nhân quả là có thật. Cõi mê là có thật. Đời vẫn là một giấc mơ, không biết bao người vẫn sống trong mê muội của những ham muốn tầm thường sân si danh lợi, đến khi hiểu ra thì quỹ thời gian của cuộc đời đã cạn kiệt, hành trình đời người đã đến ga cuối, không thể quay lại để làm lại từ đầu.

Trong Cõi mê, bóng dáng quan chức tha hóa, quan trí thấp kém, tư duy cũ mòn, cản trở sự phát triển, dù có lúc thấp thoáng mà cũng rất sâu. Đó là ông Dưỡng, một cấp trên của ông Hoàng, với lối tư duy cũ kỹ và giáo điều, ngu muội nhưng hay quát nạt, khinh thường cấp dưới. Một ông sếp khác là ông Đức thì cứng nhắc, chỉ nghĩ đến chuyện xử lý kỷ luật người khác dù thông tin ông có được chỉ là lời đồn, cảm tính; là ông khách quý của tổng công ty, lúc thuyết giảng thì cả trăm người lặng phắc mà nghe, nhưng có tật mê gái tơ, ông ta thẳng thắn yêu cầu Hoàng phải có gái cung phụng ông ta sau từng ngày giảng bài. Con người ấy, đã bước qua lằn ranh của đạo đức xã hội để ngoại tình, để bảo bọc, tạo dựng cho Ngọc Tiên cuộc sống vật chất đủ đầy, quên đi bà vợ cả đời hy sinh vì sự nghiệp thăng tiến của chồng.

Chọn tựa đề Cõi mê, Triệu Xuân cũng đưa ra một thông điệp gũi gần mà sâu sắc, rằng đời người – xét cho cùng cũng chỉ là một cõi tạm trên dương thế. Hãy sống sao cho đúng với đạo làm người. Sống sai lạc, trái đạo lý đến khi tỉnh ngộ, biết mình mê muội thì đã muộn. Nhưng đó cũng là cuộc đấu tranh giằng xé trong từng con người, bởi ai sinh ra cũng có tính thiện. Người nào bị lưu manh hóa, tha hóa do chính đưa đẩy của dòng đời và bản thân họ không thắng nổi những phù hoa, cám dỗ vật chất, danh vọng. Khi “phần người” lên tiếng là lúc họ dằn vặt, đấu tranh với bản thân. Nhưng khi sự tha hóa tới mức tột cùng, mê muội đến mù quáng thì họ bất chấp.

Nhà văn Bùi Phan Thảo tại buổi tưởng nhớ

Nhà văn Triệu Xuân cho biết ông viết Cõi mê trong 9 năm, hơn 500 trang in. Một cuốn sách được dày công như thế với biết bao tâm huyết của cuộc đời được nhà văn dồn vào từng câu chữ, xứng đáng nhận được tình cảm trân trọng của bạn đọc. Qua tiểu thuyết này, nhà văn cũng nhắn nhủ người đọc hãy biết quý và nâng niu từng phút giây cuộc sống, giữ cho nhau những ngọn lửa nhân ái, nghĩa tình.

Với các nhà văn, hãy chấm ngòi bút lên những khổ đau của đời người để có những tác phẩm ở lại lâu bền trong lòng người đọc… Con người có bản năng quên, nhưng lao động, tài năng, nhân cách nhà văn thì người đời luôn nhớ và nhà văn sống qua từng trang sách, từng tác phẩm. Bài viết này như một nén tâm nhang thành kính, tưởng nhớ ông, ông luôn sống trong tình yêu thương của gia đình, bè bạn văn chương.

BÙI PHAN THẢO