Mark Twain, nhà văn được mệnh danh là “cha đẻ của văn học Mỹ hiện đại”, không chỉ nổi tiếng bởi các tiểu thuyết kinh điển như The Adventures of Huckleberry Finn, mà còn bởi những truyện ngắn châm biếm hóm hỉnh, phản ánh cái nhìn sắc sảo về xã hội. 

Truyện ngắn The Danger of Lying in Bed là một minh chứng điển hình cho nghệ thuật ấy. Bằng sự hài hước và logic “ngược đời”, Twain đã biến một đề tài tưởng chừng nhỏ bé – chuyện mua vé bảo hiểm tai nạn khi đi tàu – thành một suy ngẫm sâu xa về nỗi sợ hãi, thói quen con người, và cách ta nhìn nhận nguy hiểm trong đời sống.

Ngay từ đầu truyện, nhân vật chính gây bất ngờ khi từ chối mua bảo hiểm cho ngày đi tàu, nhưng lại mua cho… ngày ở nhà. Thay vì lo sợ tai nạn đường sắt – thứ vốn thường xuyên được báo chí thổi phồng – ông lại sợ cái giường trong nhà mình. Lập luận này tưởng vô lý nhưng lại được Twain khai triển bằng một chuỗi thống kê “có lý”, dẫn đến kết luận đầy hài hước: nhiều người chết trong giường hơn chết vì tai nạn đường sắt. Nghệ thuật châm biếm ở đây nằm ở việc đảo ngược logic thông thường, qua đó khiến độc giả phải bật cười và cùng lúc nhận ra sự phi lý trong cách ta đánh giá rủi ro.

Vào cuối thế kỷ XIX, báo chí Mỹ thường giật tít rùng rợn về tai nạn tàu hỏa, khiến công chúng hoang mang. Twain đã chỉ ra rằng, mặc dù những tai nạn này có thật, xác suất tử vong vì chúng lại nhỏ hơn nhiều so với cái chết “tự nhiên” trong giường ngủ. Ẩn sau giọng văn dí dỏm là một phê phán nghiêm túc: con người thường bị dẫn dắt bởi truyền thông, lo sợ những rủi ro hiếm hoi, trong khi lại lơ là với những nguy cơ gần gũi và chắc chắn hơn.

Thông điệp trung tâm của truyện là: cái chết là điều không thể tránh, dù ta ở trên đường ray hay trên giường ngủ. Nhưng thay vì nhìn nhận bằng bi kịch, Twain chọn giọng điệu khôi hài, tự giễu. Ông biến nỗi sợ hãi muôn thuở thành trò đùa, khuyên người đọc “hãy tránh giường ngủ” như thể đó là hiểm họa lớn nhất. Qua đó, Twain cho thấy sức mạnh của tiếng cười: nó không loại bỏ cái chết, nhưng giúp con người nhẹ nhõm và can đảm hơn khi đối diện với nó.

Ở tầng sâu, câu chuyện còn gợi nhắc đến một nghịch lý trong đời sống hiện đại: ta thường chi nhiều tiền để mua bảo hiểm, phòng ngừa rủi ro xa vời, mà quên mất rằng cái chết là điều chắc chắn, nằm ngay trong sự bình thường nhất. Twain phơi bày sự bất hợp lý ấy không nhằm phủ nhận nhu cầu an toàn, mà để cảnh tỉnh: hãy tỉnh táo trước những nỗi sợ bị “đóng gói” và bán cho chúng ta.

The Danger of Lying in Bed không chỉ là một mẩu chuyện hài hước mà còn là một bài học triết lý nhẹ nhàng. Qua giọng văn trào phúng, Mark Twain buộc độc giả nhận ra sự phi lý trong cách con người đối diện với hiểm nguy và cái chết. Truyện khẳng định một chân lý giản dị: cuộc sống vốn đầy bất trắc, nhưng thay vì bị ám ảnh bởi nỗi sợ hãi, hãy mỉm cười trước nghịch cảnh. Chính tiếng cười – chứ không phải sự phòng ngừa thái quá – mới là “bảo hiểm” thật sự cho tâm hồn.

oOo

Người đàn ông ở quầy bán vé nói: “Có muốn mua thêm một vé bảo hiểm tai nạn không?”

“Tôi nghĩ kỹ rồi,” tôi đáp, “thôi, tôi không lấy. Hôm nay tôi sẽ đi đường sắt suốt ngày. Nhưng ngày mai tôi không đi đâu cả. Cho tôi một vé bảo hiểm cho ngày mai.”

Người bán vé trố mắt: “Nhưng đây là bảo hiểm tai nạn, mà nếu ông đi tàu hỏa thì…”

“Nếu tôi đi tàu hỏa thì tôi không cần. Thứ tôi sợ, chính là nằm nhà trên giường.”

Tôi đã nghiên cứu kỹ chuyện này. Năm ngoái tôi đi hơn hai vạn dặm, gần như toàn bộ bằng đường sắt; năm trước đó, tôi đi hơn hai vạn rưỡi dặm, một nửa đường biển, một nửa đường sắt; còn năm trước nữa, tôi đi chừng một vạn dặm, toàn bộ bằng đường sắt. Nếu cộng thêm những chuyến lặt vặt nữa thì trong ba năm tôi đã đi chừng sáu vạn dặm. Mà chưa từng gặp một tai nạn nào!

Một thời gian dài, sáng nào tôi cũng tự nhủ: “Thôi rồi, hôm qua thoát, thì hôm nay xác suất dính chắc cao hơn. Phải khôn ngoan mua vé bảo hiểm tai nạn thôi.”

Thế là tôi mua, và chắc như đinh đóng cột, ngày nào cũng trúng “tờ vé trắng” – tối về nguyên vẹn, không một khớp xô, không một xương gãy. Cái kiểu phiền toái hằng ngày ấy khiến tôi chán, tôi chuyển sang mua vé theo tháng. Tôi tự nhủ: “Một người không thể nào mua cả chục tờ trắng trong một xấp được.”

Nhưng tôi lầm. Trong cả tập vé đó không có một tờ trúng. Báo chí thì ngày nào cũng đăng đầy rẫy tai nạn đường sắt – cả bầu trời báo chí mù mịt những tin ấy – nhưng tuyệt nhiên chẳng bao giờ nó đến với tôi. Tôi nhận ra mình đã tốn không ít tiền cho cái trò bảo hiểm mà chẳng được gì. Sinh nghi, tôi bắt đầu đi tìm xem có ai từng trúng “giải độc đắc” chưa. Tôi gặp không ít người đã mua, nhưng không một ai từng gặp tai nạn hay nhận được một xu nào. Tôi ngừng mua vé, rồi ngồi tính toán. Kết quả thật kinh hãi: nguy hiểm không nằm ở việc đi lại, mà ở việc nằm nhà!

Tôi lục số liệu thống kê, mới té ngửa ra: sau bao nhiêu tít báo chói lóa về thảm họa đường sắt, thì trong vòng mười hai tháng qua, chưa đến ba trăm người thiệt mạng vì những tai nạn đó. Tuyến Erie bị liệt vào hạng “tử thần” nhất, giết chết bốn mươi sáu – hay hai mươi sáu, tôi không nhớ rõ, chỉ biết nó gấp đôi bất kỳ tuyến nào khác. Nhưng nghĩ kỹ thì Erie là tuyến đường dài khủng khiếp, vận chuyển nhiều hành khách hơn hẳn các tuyến khác; vậy nên số người chết gấp đôi cũng chẳng có gì lạ.

Tính tiếp, hóa ra giữa New York và Rochester, Erie chạy tám chuyến tàu khách mỗi chiều mỗi ngày – tổng cộng mười sáu chuyến; chở trung bình sáu nghìn người mỗi ngày. Trong sáu tháng, tức khoảng một triệu người – bằng dân số thành phố New York. Mà Erie chỉ giết từ 13 đến 23 người trong số một triệu đó; còn ngay trong cùng thời gian ấy, trong một triệu dân New York, có 13.000 người chết… trên giường! Da tôi nổi gai, tóc dựng ngược. Tôi kêu lên: “Thật kinh hoàng! Nguy hiểm không phải đi tàu, mà là tin vào những cái giường chết người kia. Tôi sẽ không bao giờ ngủ trên giường nữa.”

Tôi mới tính mới một nửa chiều dài tuyến Erie thôi. Rõ ràng toàn tuyến phải chở ít nhất mười một hay mười hai ngàn hành khách mỗi ngày. Ở Boston cũng có nhiều tuyến ngắn, mỗi tuyến chở bằng nửa chừng ấy; mà những tuyến như vậy ở khắp nước thì nhiều vô số. Vậy thì giả định mỗi tuyến đường sắt ở Mỹ chở trung bình 2.500 hành khách một ngày là khá chính xác. Cả nước có 846 tuyến đường sắt, nhân lên là 2.115.000. Tức các đường sắt Mỹ vận chuyển hơn hai triệu người mỗi ngày, hay 650 triệu người mỗi năm, chưa kể Chủ nhật. Mà họ làm được đấy – chắc chắn thế – dù tôi không hiểu nổi họ kiếm đâu ra ngần ấy “nguyên liệu sống”; bởi tra hết các bản điều tra dân số, tôi thấy cả nước Mỹ thiếu đến sáu trăm mười triệu dân mới đủ con số đó. Có lẽ họ phải cho những hành khách cũ đi lại nhiều lần thôi.

San Francisco có dân số bằng một phần tám New York; mỗi tuần có 60 người chết ở đó, và 500 người chết ở New York – nếu “gặp may.” Tức San Francisco 3.120 người chết mỗi năm, New York tám lần số ấy – khoảng 25.000 hoặc 26.000. Tình trạng sức khỏe của hai nơi tương đương nhau. Vậy ta có thể coi như một giả định hợp lý rằng khắp cả nước, trong mỗi một triệu dân thì có 25.000 người chết mỗi năm. Nghĩa là một phần bốn mươi dân số. Tính ra, cả nước có khoảng một triệu người chết hàng năm. Trong số này, chừng mười đến mười hai ngàn người chết do bị đâm, bắn, chết đuối, treo cổ, đầu độc, hoặc những cái chết bạo lực khác – như bị cháy do đèn dầu lửa hay váy vòng, bị sập mỏ than, rơi từ mái nhà, lọt qua sàn nhà thờ hay giảng đường, uống thuốc dỏm, hoặc tự tử bằng nhiều cách. Tuyến Erie giết 23 đến 46; còn 845 tuyến kia trung bình mỗi tuyến chỉ giết được… một phần ba người; còn lại, hợp thành con số khủng khiếp 987.631 xác chết, chết một cách “tự nhiên” trên giường!

Xin miễn cho tôi khỏi phải mạo hiểm thêm với mấy cái giường ấy nữa. Đường sắt thế là đủ an toàn cho tôi rồi.

Và lời khuyên của tôi dành cho tất cả mọi người là: Đừng ở nhà nhiều hơn mức thật sự cần thiết; nhưng khi buộc phải ở nhà một thời gian, hãy mua một gói vé bảo hiểm đó và thức suốt đêm. Không bao giờ quá cẩn thận được cả. [Người ta có thể thấy ngay tại sao tôi đã trả lời anh bán vé như tôi đã ghi lại ở đầu bài viết này.]

Bài học đạo đức của thiên tản văn này là: những người thiếu suy nghĩ đã phàn nàn quá nhiều và không công bằng về cách điều hành đường sắt ở Hợp Chúng Quốc. Khi ta nghĩ đến việc ngày cũng như đêm, suốt cả năm, có đến mười bốn ngàn chuyến tàu các loại, chở đầy sự sống và tiềm ẩn cái chết, gầm vang khắp mặt đất, thì điều kỳ diệu không phải là chúng giết ba trăm người trong vòng mười hai tháng, mà là chúng không giết ba trăm lần ba trăm người kia mới là lạ!

THÂN TRỌNG SƠN 

Dịch và giới thiệu

Tháng 8 / 2025

 

 

Mark Twain

( 1835 – 1910 )

Tên thật: Samuel Langhorne Clemens
Mark Twain lớn lên ở thị trấn Hannibal bên dòng sông Mississippi, nơi đã trở thành bối cảnh cho nhiều tác phẩm nổi tiếng của ông.

Ông từng làm nhiều nghề: thợ in, thủy thủ lái tàu trên sông Mississippi, thợ mỏ, và sau đó là nhà báo.
Bút danh Mark Twain xuất phát từ thuật ngữ hàng hải “mark twain” (nghĩa là độ sâu hai sải – khoảng 3,6 mét – đủ an toàn cho tàu đi qua).

   Mark Twain nổi tiếng với giọng văn hài hước, châm biếm và giàu tính nhân văn.  “The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County” (1865): Truyện ngắn đầu tiên đưa ông đến với công chúng.  “The Innocents Abroad” (1869): Du ký châm biếm, rất thành công.

    “The Adventures of Tom Sawyer” (1876) và đặc biệt “The Adventures of Huckleberry Finn” (1884): Hai tiểu thuyết kinh điển, thường được coi là khởi nguồn của văn học Mỹ hiện đại.  Ông cũng viết nhiều tác phẩm châm biếm xã hội, triết lý, và du ký khác, trong đó có “Life on the Mississippi” (1883), “A Connecticut Yankee in King Arthur’s Court” (1889), và hàng loạt truyện ngắn nổi tiếng như “The Danger of Lying in Bed” mà bạn vừa đọc.
          Mark Twain được mệnh danh là “Cha đẻ của văn học Mỹ hiện đại” (Father of American Literature) theo lời của William Faulkner. Văn chương của ông kết hợp ngôn ngữ đời thường, sự hóm hỉnh, và cái nhìn phê phán sâu sắc về xã hội, chủng tộc, chính trị và đạo đức.       Tác phẩm của ông không chỉ được yêu thích ở Mỹ mà còn có tầm ảnh hưởng toàn cầu. Twain từng trải qua nhiều biến cố tài chính (đầu tư thất bại), nhưng ông luôn giữ được tiếng tăm nhờ các chuyến diễn thuyết khắp thế giới.

   Ông mất năm 1910, chỉ một ngày sau khi sao chổi Halley – từng xuất hiện vào năm ông chào đời – quay trở lại, đúng như lời tiên tri dí dỏm của chính ông: “Tôi đến cùng sao chổi Halley vào năm 1835. Nó sẽ lại đến vào năm tới, và tôi kỳ vọng sẽ ra đi cùng nó.”

Mark Twain là một nhà văn, diễn giả và cây hài tài năng, với chính cá tính của ông tỏa sáng trong từng tác phẩm. Khi văn chương của ông ngày càng được ưa chuộng, ông trở thành một nhân vật công chúng và biểu tượng Mỹ, với các tác phẩm tiêu biểu cho trào lưu chủ nghĩa hiện thực. Trong bối cảnh đất nước trẻ trung đang mở rộng về diện tích nhưng chưa phát triển văn hóa theo cách mà giới thượng lưu châu Âu mong muốn, việc chê bai “người Mỹ xấu xí” trở thành mốt thời thượng. Twain, trong những chuyến du hành nước ngoài, đã dùng trí tuệ và sự hài hước để chinh phục khán giả, với những câu nói châm biếm nổi tiếng như:

“Ở Paris, họ chỉ biết trố mắt nhìn khi tôi nói chuyện với họ bằng tiếng Pháp; tôi chưa bao giờ thành công trong việc khiến mấy kẻ ngốc đó hiểu được chính ngôn ngữ của họ.

Twain lớn lên ở Hannibal, Missouri, và sau này đã dùng chính nơi đó làm bối cảnh cho hai tác phẩm nổi tiếng nhất của mình: Huckleberry Finn và Tom Sawyer. Ông bắt đầu sự nghiệp với vai trò thợ xếp chữ tại một tờ báo, rồi làm thợ in, hoa tiêu tàu sông, và sau đó thử vận may với nghề đào vàng. Khi không tìm thấy kho báu như mong đợi, ông quay sang nghề báo chí, và cũng chính trong thời gian đó ông đã viết truyện ngắn mở đường cho sự nghiệp của mình: Con ếch nhảy nổi tiếng ở Quận Calaveras (The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County) — một câu chuyện đã khiến tôi say mê khi được một thầy giáo đọc to trong lớp tiểu học. Trẻ em ngày nay cũng có thể thấy hứng thú khi đọc Mark Twain: Tiểu sử dành cho trẻ em.

Mặc dù sự nghiệp viết văn đã đem lại cho Twain nhiều của cải, thì việc ông thử sức làm “nhà đầu tư quý ông” lại khiến ông khánh kiệt. Ông đã mất phần lớn lợi nhuận từ văn chương và cả phần lớn tài sản thừa kế của vợ vào nhiều khoản đầu tư khác nhau, mà tốn kém nhất là việc ông hậu thuẫn cho một loại máy sắp chữ đầy triển vọng. Chiếc máy này có tiềm năng lớn nhưng lại thất bại trên thị trường vì thường xuyên hỏng hóc. Twain được cứu vãn về mặt tài chính nhờ sự giúp đỡ của một ân nhân thuộc Standard Oil, Henry Huttleston Rogers. Rogers đã khéo léo dẫn dắt Twain qua khỏi giai đoạn phá sản và thậm chí còn khuyên ông chuyển bản quyền sang cho vợ để bảo vệ tiền nhuận bút khỏi các chủ nợ. Nhờ doanh thu từ sách và các chuyến diễn thuyết, Twain phục hồi lại được tình hình tài chính, và cuối cùng đã trả hết nợ cho mọi chủ nợ. Mark Twain cũng được nhớ đến nhiều nhờ những câu châm ngôn dí dỏm, dưới đây là một số ví dụ tiêu biểu:

             Nhiều thứ nhỏ bé đã trở nên vĩ đại nhờ được quảng cáo đúng cách.
Ít điều nào khó chịu đựng hơn sự phiền toái của một tấm gương tốt.
Sự tao nhã là nghệ thuật che giấu việc ta nghĩ nhiều về bản thân và nghĩ ít về người khác.. Tất cả những gì bạn cần trong đời là sự ngu dốt và tự tin; rồi thành công sẽ chắc chắn đến.
Con người là loài duy nhất biết đỏ mặt. Hoặc cần phải đỏ mặt.
Cần có cả kẻ thù lẫn bạn bè hợp tác với nhau mới có thể làm hại bạn: kẻ thù để vu khống, bạn bè để truyền tin.
Khi còn trẻ, tôi có thể nhớ bất cứ điều gì, dù nó đã xảy ra hay chưa.
Giả sử anh là một kẻ ngốc, và giả sử anh là một nghị sĩ. Nhưng tôi đang tự lặp lại mình. Thật kỳ lạ khi dũng khí thể xác lại phổ biến trên thế gian, còn dũng khí đạo đức thì hiếm hoi.
Tốt hơn hết hãy ngậm miệng và để người ta nghĩ rằng anh là kẻ ngốc, còn hơn mở miệng ra và xóa tan mọi nghi ngờ.
Nếu bạn nhặt một con chó đói rách và khiến nó sung túc, nó sẽ không cắn bạn. Đây chính là sự khác biệt căn bản giữa con chó và con người.
Tôi thấy hân hoan vì có thể trả lời ngay. Tôi nói: “Tôi không biết.”
Tôi hoàn toàn phản đối đấu súng tay đôi. Nếu ai đó thách thức tôi, tôi sẽ tử tế và tha thứ mà nắm tay anh ta, dắt đến một nơi yên tĩnh và giết anh ta ở đó. Tôi chưa bao giờ để chuyện đi học cản trở việc học hành của mình.
Tôi không dự tang lễ, nhưng đã gửi một bức thư dễ thương nói rằng tôi tán thành nó.
Hãy nắm chắc sự thật trước, rồi sau đó bạn có thể bóp méo nó tùy thích.
Hư cấu buộc phải gắn với khả năng xảy ra. Sự thật thì không.
Giáo dục: cái giúp người khôn ngoan nhận ra, và giúp kẻ ngu dốt che giấu, ranh giới mênh mông của sự hiểu biết mình.
Bằng cách cố gắng, ta dễ dàng học được cách chịu đựng nghịch cảnh — tất nhiên là nghịch cảnh của người khác.
Một người Anh là kẻ làm điều gì đó chỉ vì nó đã từng được làm trước đó. Một người Mỹ là kẻ làm điều gì đó chỉ vì nó chưa từng được làm. Và như Ernest Hemingway từng nhận xét một cách đầy sáng suốt: 

“Toàn bộ nền văn học Mỹ hiện đại đều bắt nguồn từ một cuốn sách của Mark Twain mang tên Huckleberry Finn.

Nguồn: https://americanliterature.com/author/mark-twain/short-story/the-danger-of-lying-in-bed/