Năm 1963, tôi học lớp nhất (bây giờ gọi là lớp 5) tại  trường Tiểu học Cộng đồng quận Tam Bình, lớp do cô Hương làm chủ nhiệm. Trên 200 đứa học trò của 5 lớp nhất chúng tôi  lẽ ra là đàn anh của ngôi trường cấp tiểu học, nhưng chúng tôi phải  nhường vị thế đó cho một lớp Tiếp liên.  Là nơi có ba mươi mấy cựu binh vì vô tình để  trượt  cuộc thi tuyển vào đệ thất (lớp 6) khóa năm trước, các anh chị phải  ngồi lại ôn bài chờ keo tới.

Khoảng nửa niên  học,  tôi được thầy cô cho tham dự một cuộc thi toàn trường về khoa học thường thức. Cuộc thi mới mẻ ở xứ quê được  tổ chức dưới sự hợp tác giữa ban giám hiệu và viên cố vấn quân sự đầu tiên của quận  là đại úy Bohannon.  Cô chủ nhiệm nói với chúng tôi,  để công bằng cho mọi trình độ, bài thi viết có 2 câu trong giáo khoa  và 2 câu hỏi thông thường. Mà thiệt, tôi còn nhớ một câu tuy không lập lại y khuôn, nhưng không thể trật nhiều lắm. “Em cho biết cách làm các loại đường mía ở quận Tam Bình”.

Thời đó quận Tam Bình đã có một số cơ sở nấu đường, ép mía chạy bằng động cơ dầu cặn, bà con hay gọi là lò đường. Chúng  được xây dựng  dọc theo một khoảng sông Mang Thít. Không nhớ  lúc nào,   bọn học trò tụi tôi đi trên con đường cặp theo mé sông phía trước cổng  trường thì có lúc  ngửi được  mùi đường nấu,  đoán chắc  là từ bên kia sông.  Hoặc những buổi chiều chập choạng, có thể thấy những tàn tro đỏ rực túa lên từ miệng cái ống khói lò đường bên phía cù lao ấp Tường Trí.  Hiểu biết về lò đường của tôi còn thêm vào chuyện những lần theo ba má đi tàu  đò Tam Bình-Cần Thơ. Chuyến về gần tới chợ quận,  tôi hay nghe hành khách kêu gần giống nhau: “Ghé cho lên lò đường ông (Năm hay ông Ba) nghen chú tài công”. Mỗi bến như vậy có khi  lên xuống năm-ba người. Anh tôi nói:  Mấy người ở dọc theo kinh sau thường đi nhờ các cây cầu nhũi dưới bến sông của những lò đường, họ đở vất vả hơn là đứng trên mũi đò trèo lên mé sông cao vòi vọi của bờ xáng,  mùa nầy đi theo lối mòn xuyên qua rẫy thì dễ bị lá mía cứa đứt da.

Vì sông lớn ngăn trở mà một thằng con nít ở chợ như tôi chưa từng có dịp tìm hiểu  tận mắt cách làm ra các loại đường mía.  Chán nản rồi quyết định bỏ trống câu cuối để tránh trả lời sai đề sẽ bị loại như lời cô chủ nhiệm cảnh cáo về điều lệ cuộc thi này. Phòng thi im lặng đến dễ sợ, tôi nghe tiếng tôi vừa nuốt nước bọt. Mới hôm qua,  má sai đi tiệm tạp hóa gần nhà, trên đường về tôi mở sợi dây lác để thử chất ngọt thơm dẽo dẽo, hạt cát ngọt màu nâu đỏ trong túm lá môn.

Vị giám khảo phụ trách  phòng thi nhắc giờ và kêu trò nào làm xong thì úp bài trên bàn và không được góp trước.  Ngồi không cảm thấy buồn buồn, nghĩ  lan man rồi  chợt nhớ và cố gắng moi trí để hình dung cái lò đường nhỏ mà tôi gặp thoáng qua.  Một buổi trưa cách hôm đó hơn năm,  tôi và người chị tình cờ vào trú mưa trên đường đến nhà thân thuộc bên bờ xáng cù lao Tường Lễ.  Bằng ký ức thuở 10  tuổi, tôi viết lại  cách làm đường mía đã rất đơn giản của  cái lò đường chạy bằng sức đẩy tới của hai con trâu mang cây cán trên vai đi vòng vòng để lăn  bộ “che” ép mía có cốt trục dựng thẳng đứng thay vì các bộ  ống cán có cốt nằm ngang như kiểu các xe nước mía. Rồi như khơi đúng mạch, tôi viết thẳng vào tờ giấy thi các hoạt động của người và trâu bên trong cái lò ép mía nấu đường trống lõng bốn bề, mái lợp lá trên giàn cột kèo bằng cây vườn như thân dừa lão và những cây u, sắn, cau, tre.  Tôi còn tán thêm việc tôi đứng sát cây cột chái  bằng thân đủng đỉnh đầy lông măng đứng chôn chân,  nó trổ buồng bung trái lòng thòng ở một nách lá đã bị róc trụi. Chưa chịu hết, tôi say sưa đưa vào bài thi cái mùi sân đất bị trâu dẫm, mùi rơm cỏ tươi và mùi khai của phân trâu  hoà quyện lạc điệu  với  khói đường thơm bốc lên  từ  ba cái chảo sôi ùng ục ở một góc trại.  Hôm nay, tôi chưa nghĩ ra bất cứ lý do gì khiến cho bài thi của tôi không bị giám khảo gạch chéo vì lạc đề, mà kết quả còn làm cho tụi bạn học và các anh lối xóm không ai  tin nổi.

Trường Tiểu học Cộng đồng cách văn phòng quận không xa. Trong thời  xóm làng còn thanh bình nhàn hạ.  Bọn chúng tôi hay có dịp đi cùng thầy và mười mấy  bạn đến chỗ cố vấn Mỹ ở trong khuôn viên quận, theo lời ông ấy hứa  dạy Anh ngữ vỡ lòng cho đứa nào thích học. Một lần tò mò nhìn tấm bản đồ  quân sự treo tường của viên cố vấn,  tôi thấy con sông Mang Thít phía trước mặt chợ quận chúng tôi còn có tên Nicholais Canal. Đem thắc mắc về  hỏi các anh lớn ở xóm và sau nầy góp nhặt từ những thân thuộc được  truyền miệng qua nhiều thế hệ:

“Sửa tạo con sông trời sanh Mang Thít chỉ là  phần rất nhỏ trong kế hoạch lớn của người Pháp. Chính phủ Pháp bỏ tiền ra  gọi thầu các công ty đào kênh ở Pháp sang Việt Nam khai thác việc phát triển thuỷ lợi nhằm hai mục đích rõ ràng: Thuận tiện  cho ghe tàu quân sự  lưu thông trên sông ngòi miền Nam.  Mục đích thứ hai là dẫn thuỷ nhập điền để dân cư phát triển diện tích ruộng lúa hiệu quả nhất.  Trong chương trình từ vàm Mang Thít đến Trà Ôn trên thủy lộ chiến lược Sài Gòn-Cà Mau. Người Pháp sử dụng nhiều loại xáng cơ khí  dùng  vét sâu lòng sông thiên nhiên và để đào sông xuyên ngang  đất nạc. Kỷ thuật xáng gàu được áp dụng từ ngã ba Ông Đệ đến Chợ Cũ thuộc quận Tam Bình thẳng tới Trà Ôn. Tiền bối nào sanh vào các  thập niên cuối hoặc  đầu của thế kỷ 20 trong vùng đó, chắc chắn  có dịp nghe hoặc thấy 2 chiếc xáng đào sông rất “tàng tài”. Một chiếc xáng có tên là Loire mà người bình dân  thích gọi  “La”  theo nghĩa ồn ào, chứ không  chú ý  đó là tên một con sông dài nhất nước Pháp. Còn Nicholais  là tên của viên kỹ sư trưởng người Pháp  trên đoàn xáng. Do đó mà các bản đồ hành chánh và quân sự của người Pháp, họ đổi tên sông Mang Thít thành Nicholais Canal.

Hình thức của  xáng gàu là chiếc guồng tròn có 2 khung thép rẻ quạt kết cấu song song. Phức hợp được thiết kế cặp hông trái hoặc hông  phải vỏ tàu để nạo đất  từ đường tim giữa  kênh đến một trong hai bờ mà nó “thuận tay”. Một phần guồng chìm sâu đáy sông và thò ra khỏi mũi  đã bị cắt bớt phần nhọn của chiếc tàu sắt thuôn dài lườn phẳng có trọng tải vừa phải.  Thay vì giống như giàn  xa quạt mượn sức nước của dòng suối để chuyển vận nước lên cao hơn. Guồng của chiếc xáng chuyển động nhờ sức máy trong tàu kéo bánh xe trớn nơi phần cốt guồng  luồn xuyên  qua thân tàu. Trên vòng tròn lớn nhất và nằm trong lòng hai bộ nan sườn  của giàn khung  guồng là chỗ treo những chiếc  gàu thép nạo đất có dung tích khoảng từ 1/4 đến 1/3 mét khối tùy theo sức máy.

Guồng nạo  từ dưới lên và mài múc theo chiều qua lại vào khối  đất nạc  trước mũi tàu. Đất trong gàu múc có chứa ít nước được guồng đưa lên cao trút ập vào cái  máng hứng có giàn giá cố định để chuyển hướng đổ xuống về một phía bờ sông. Trên bờ và dưới tàu có gần  trăm  công nhân cơ hữu của công ty xáng được huấn luyện  thành thạo để giữ cho hệ thống hoạt động liên tục trong các  nhiệm vụ nối và dời các máng tuôn đất  gát trên các giàn  trụ đứng có bánh xe,  di chuyển các đường ray xe goòng dùng tải đất ra xa, cắt gọn và cung cấp  củi khô trên bờ xuống tàu để đốt nồi sú-de máy hơi nước, vân vân…

Trước đó mấy tháng, đã có hàng trăm dân phu địa phương chặt dọn  phá hoang một lộ trình bề ngang hơn  trăm mét để các kỷ sư và chuyên viên trắc địa cắm bông tiêu dòng kênh và vùng tản đất  hai bên bờ kênh. Khi xáng bắt đầu đào, dân địa phương lại được huy động dùng sức người  chuyền hoặc khuân vác giỏ sọt tản số đất ra xa khỏi bờ. Nhưng cố gắng đến đâu, số đất đào sông của loại xáng nầy cũng không tránh được tình trạng gần bờ thì đùn cao vòi vọi và thấp dần ra xa. Từ đó mà có thêm những danh từ như  “cơi Một, cơi Hai, cơi Ba” để chỉ thế đất trên những vùng bờ xáng.

Tàu múc tiến sâu vào đất liền theo các cọc tiêu hướng dẫn  và bởi sợi cáp được neo cột xa phía trước mũi, lực giúp gàu xúc luôn tiếp xúc  bờ đất và tàu rút tới chầm chậm theo  bộ “tời” quấn cáp, chứ không dùng chân vịt đẩy tàu. Và di chuyển qua lại bằng hai cáp chằng hông.  Đào được độ dài qui định, tàu quay ngang hướng mũi vô phía bờ sông trách nhiệm và gọt “thềm lục địa” của mé sông đúng hình miệng bát theo độ nghiêng vòng guồng của xáng.

Do tiếng máy ầm ì và các trục cốt chuyển động phát ra âm thanh ma sát cò két đinh tai. Trong bán kính  5-7 trăm mét có khi đến  1-2 cây số dưới gió, từ 5-6 giờ sáng là làng xóm bắt đầu nghe nó  ‘la’ cho đến xế qua nửa chiều mới chịu  nghỉ sớm cho công nhân vô dầu mỡ máy móc, sửa sang dụng cụ, ăn uống ngủ nghỉ cho ngày mai vất vả”.

O

o              o

Sau 1975, tôi vẫn  là  em út của các “anh lớn” ở xóm Chùa. Chúng tôi  trở về xóm cũ với sứt mẻ và thiếu vắng sau một thời túa ra vạn nẻo quê hương. Và chuyện 5 châu, chuyện thiên hạ thiên thượng vẫn tiếp tục tuôn ra trong những lúc anh em có dịp ngồi lại.  Những năm đó, các khu công nghệ mía đường có tầm cở như Hiệp Hoà và Quảng Ngãi bị ngừng trệ vì sự thay đổi lớn lao về chính sách kinh tế và máy móc hư hỏng. Lượng  đường cát Cuba có giới hạn trong việc cung cấp cho cả nước. Tất cả là những nguyên nhân đem đến cơ hội vàng  cho những vùng trồng mía như Tam Bình, Trà Ôn, Cái Côn và Phụng Hiệp.  Là địa phương  có những bờ xáng bao la và  phì nhiêu, di sản phụ trong thuỷ trình chiến lược có từ thời  thực dân Pháp.  Nguồn kinh tế hiếm hoi trong  thời khó khăn  đó đã  giúp cho nhiều nông dân trồng rẫy mía được thu nhập rất cao. Hệ thống  thương lái và ngành chế biến đường mía bùng phát và giàu lên khá nhanh cho đến đầu thập niên 1990.

Từ  thuở ông bà di dân về phương Nam khai hoang mở đất, chợ Tam Bình đã hai lần tìm cho mình nơi ổn định. Lần thứ nhất là Ba Kè và lần thứ hai là Chợ Cũ, hai nơi đều nằm cạnh dòng sông Mang Thít ở ngay hai đầu còn suôn của khoảng sông thiên nhiên ngoằn ngoèo đi xuyên ấp Tường Nhơn, Tường Lễ của xã Tường Lộc, rồi đi ngang Cái Sơn của xã Mỹ Thạnh Trung đến cua Ông Đốc, mới trổ ra cầu Hàn. Khi người Pháp đào con kênh thẳng  từ ngã ba Ông Đệ tới Chợ Cũ và múc  thẳng Trà Ôn,  người dân ít khi sử dụng đoạn sông cũ, điều khiến cho  nó khi sanh ra đã mang thân  ẻo lả, càng ngày càng hẹp cạn  khó đi.  Mọi người tụ  đến lập chợ Tam Bình ven bờ một khúc sông mới của dòng Mang Thít, dân chúng  an cư phát triển cho đến bây giờ, vị trí  gần như trung điểm hai khu chợ cũ trước đó.

Hôm nay, cây mía không còn giữ địa vị dẫn đầu trong kinh tế nông nghiệp quê tôi. Mưa gió và sóng nước gây cho  một số  diện tích cơi một trên bờ xáng  bị xói mòn tuôn lở về sông. Cơi hai và cơi ba vẫn còn cao hơn mặt ruộng nhưng  không còn được  xem là rẫy.  Bà con xẻ mương lập nên những vườn cam sành xanh rì, rể cam hấp thụ thổ nhưỡng được bồi tạo bằng phù sa mầu mỡ  của dòng Mang Thít mà nuôi cây sanh trái to và  ngon ngọt nổi tiếng.

Hoa cam đã  thay mùi mật đường mía  năm nào, hương cam sành Tam Bình theo  gió đồng để lang xa khỏi một miền quê.

Một Lúa