“ Đi” là tự di chuyển bằng những động tác liên tiếp của chân, lúc nào cũng vừa có chân tựa trên mặt đất, vừa có chân giơ lên đặt tới chỗ khác. Trẻ đi chưa vững. Đi bách bộ, Chân đi chữ bát, Cho ngựa đi thong thả bước một… Cho đến việc sử dụng từ “đi” để biểu lộ cảm xúc, biểu thị ý nhấn mạnh về một mức độ, hết sức cao: Thích quá đi chứ! Mê tít đi. Rõ quá đi rồi, còn gì phải hỏi nữa! Dân gian cũng sử dụng từ “đi” chuyển nghĩa tinh tế mà dễ hiểu: “Đi đêm lắm có ngày gặp ma”.

Gặp chuyện không hay, người ta dùng từ “đi” để giảm bớt sự đau thương, nói: Ông ấy đã đi rồi (mà không nói chết rồi), hoặc nói tránh sự thô tục: Cháu nó đi ngoài nhiều quá! (mà không nói nó ỉa). Khi thể hiện sự căm ghét, tức giận: Cút đi! Chết đi! Khi động viên, khích lệ: Ăn đi, hát đi; thể hiện niềm vui trong ngày cưới với đôi vợ chồng mới: Hôn đi! Khi tỏ tình trìu mến: Mình yêu nhau đi em! Người ta sử dụng từ “đi” với thiên hình vạn trạng, từ nghĩa cụ thể đi bằng chân của động vật đến nghĩa biểu tượng mơ hồ: Ôi giọng hát đi vào lòng người êm ái quá!

 

Từ “đi” không còn là hoạt động của loài động vật nữa, nhiều khi người ta dùng nó gợi lên cho người nghe, người đọc một cảm giác mơ màng không rõ nét, nhất là trong văn chương nghệ thuật. “Đò đi, bến vẫn đợi đò/ Để thơ say cả bến bờ tương tư/ Thu đi không tiếng giã từ/ Đông về che nắng mây mù mịt mây” (Bến vẫn đợi đò – Phạm Hải Đăng). “Đò” mà đi, còn “thu đi” mới trừu tượng làm sao! Nói về sự tiếc rẻ thời gian, những gì tốt đẹp nhất đã trôi qua không bao giờ trở lại: “Mà nghe nỗi đắng ôm ghì/ Tuổi xuân phơi phới qua đi nghẹn ngào” (Bến đợi – Song Linh). Có khi nhắn gửi nỗi lòng sâu kín của mình với người mình yêu: “Chiều đông con nắng đi hoang/ Trời còn mưa nắng ta còn nhớ em” (Chiều hoang – Võ Ngọc Cẩn). Nói con nắng mà đi hoang nghe nó mơ hồ, nhưng lại gợi lên tâm trạng từ ngoại cảnh nắng chiều kia dẫu không phương hướng có đi hoang thì lòng người – tức lòng anh, vẫn không bao giờ thay đổi. Nhà thơ Chế Lan Viên nói: “Em đi, như chiều đi/ Gọi chim vườn bay hết” (Tình ca ban mai). Một sự so sánh nghe ra vô cùng khập khiễng, nhưng chẳng mấy ai bắt bẽ câu thơ so sánh này, mà khi đọc lại nghe thích thú. Em đi rồi giống như ngày sắp tắt, ánh sáng sắp chìm vào bóng đêm, chim rừng cũng bay đi tìm nơi trú ngụ, tiếng hót líu lo vui nhộn không còn, để lại không gian buồn vắng vẻ làm sao khi không còn có em ở đó!

Đi còn gặp trong nhiều cách nói.

bé đang tập đi
chân đi chữ bát
ngựa đi nước kiệu
đi chợ
đi máy bay
đi du lịch
đi đến nơi về đến chốn
đi bộ đội
làm đơn đi kiện
chuyến đi biển dài ngày
xe đi chậm rì rì
ca nô đi nhanh hơn thuyền
quay mặt đi
nhìn đi chỗ khác
kẻ chạy đi, người chạy lại
xoá đi một chữ
việc đó rồi sẽ qua đi
cố tình hiểu khác đi
sợ quá, mặt tái đi
ốm lâu, người gầy rộc đi
bệnh tình đã giảm đi nhiều
nồi cơm đã đi hơi
trà để lâu nên đã đi hương
đi con mã
đi nước cờ cao
đi vài đường kiếm
đi một bài quyền
đi chệch khỏi quỹ đạo
đi sâu đi sát quần chúng
chẳng đi đến đâu
đi đến thống nhất
đi đến kết luận
đi một câu đối nhân dịp mừng thọ

đi phong bì hai trăm nghìn đồng
đi vào con đường tội lỗi
công việc đã đi vào nền nếp
chân đi bít tất
đi găng tay
ghế thấp quá, không đi với bàn
màu quần không đi với màu áo
đi kiết
đau bụng, đi lỏng
đi ra máu
đi ngoài
đi đồng
cút đi!
im đi!

chúng mình đi chơi đi!

tranh thủ nghỉ đi cho lại sức
đời nào mẹ lại đi ghét con!
buồn quá đi mất!

mê tít đi

rõ quá đi rồi, còn thắc mắc gì nữa!
nó về hồi tháng hai, tính đến nay là đi mười tháng
cứ cho là thế đi thì đã sao? cứ tính tròn là 5 nghìn đi cũng vẫn rẻ

đi tu

đi nhón chân

đi ở 

đi chơi 

đi học 

Trong thành ngữ, tục ngữ, ca dao cũng có nhiều từ đi:

 

Đi cho biết đó, biết đây,

Ở nhà với mẹ, biết ngày nào khôn.

 

Đi một ngày đàng, học một sàng khôn.

Đi sớm về khuya

Đi trước về sau 

Học phải đi đôi với hành

Ăn cỗ đi trước, lội nước theo sau.

 

Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.

 

Đi đâu chẳng biết đi đâu 

Đến ngày giỗ tết thì mau mà về.

 

Dù ai đi ngược về xuôi 

Nhớ ngày giỗ Tổ mồng mười tháng ba.

 

Đi bộ thì khiếp Hải Vân

Đi thuyền thì khiếp sóng thần hang Dơi.

 

Ai về Bình Định mà coi,

Con gái Bình Định bỏ roi đi quyền.

 

Anh đi theo chúa Tây Sơn,

Em về cày cuốc mà thương mẹ già.

 

Trồng trầu thả lộn dây tiêu

Con đi đò dọc mẹ liều con hư.

 

Ra đi thì sự đã liều,

Mưa mai chẳng quản, nắng chiều cũng cam.

 

Tao đi ngõ đây có bông có hoa

Mày đi ngõ đấy có ma chặn đường.

 

Tao đi ngõ đây có bụi chùm chày

Mày đi ngõ đấy có ngày cọp tha.

 

Mọi người còn nhớ bài thơ “  Em bảo anh: đi đi! “ của tác giả Kaputikian.

 

Em bảo anh: “Đi đi”!
Sao anh không đứng lại?
Em bảo anh: “Đừng đợi”!
Sao anh lại vội về!

 

Lời nói thoảng gió bay,
Đôi mắt huyền đẫm lệ.
Sao mà anh ngốc thế!
Không nhìn vào mắt em.

 

Vũ Thành An đã phỏng theo bài thơ này để viết  “Bài không tên số 50” :

 

Em bảo : Anh đi đi
Sao anh không đứng lại ?
Em bảo : Anh đừng đợi
Sao anh vội về ngay ?

Lời nói thoảng gió bay

Đôi mắt huyền đẫm lệ
Mà sao anh dại thế
Không nhìn vào mắt em

Mà sao anh dại thế
Không nhìn vào mắt em
Không nhìn vào mắt sầu
Không nhìn vào mắt sâu ?

Những chuyện buồn qua đi
Xin anh không nhắc lại
Em ngu khờ vụng dại
Anh mơ mộng viễn vông

Đời sống nghiệt ngã không
Cho chúng mình ấm mộng
Thì thôi xin gửi sóng

Đưa tình về cuối sông

Thì thôi xin gửi sóng

Đưa tình về cuối sông

Đưa tình về với mộng

Đưa tình vào cõi không.

 

Và nữ sĩ Tôn Nữ Hỷ Khương với mấy câu thơ bất hủ trích trong bài “ Còn gặp nhau “:

“ Còn gặp nhau thì hãy cứ đi
Đi tìm chân lý, lẽ huyền vi
An nhiên tự tại – lòng thanh thản
Đời sống tâm linh thật diệu kỳ! “

Hồ Chí Minh có bài thơ Tẩu lộ

Nguyên văn:

走 路

走路才知走路難，
重山之外又重山。
重山登到高峰後，
萬里與圖顧盼間。

 

Tẩu lộ

Tẩu lộ tài tri tẩu lộ nan
Trùng san chi ngoại hựu trùng san
Trùng san đăng đáo cao phong hậu
Vạn lý dư đồ cố miện gian.

 

Dịch nghĩa:

Có đi đường mới biết đường đi khó,
Hết lớp núi này lại tiếp đến lớp núi khác;
Khi đã vượt các lớp núi lên đến đỉnh cao chót,
Thì muôn dặm nước non thu cả vào tầm mắt

Dịch thơ:

Đi đường mới biết gian lao,
Núi cao rồi lại núi cao trập trùng;
Núi cao lên đến tận cùng,
Thu vào tầm mắt muôn trùng nước non.
( Nam Trân )

Ru con Nam Bộ có bài:
Ầu ơ …Ví dầu cầu ván đóng đinh, cầu tre lắt lẻo gập ghềnh khó đi, khó đi mẹ dắt con đi, con đi trường học, ầu ơ, con đi trường học mẹ đi trường đời. 

Như vậy ĐI cũng có năm bảy đường dù đi kiểu gì. Đi đường lại khác với đường đi.Đi đường phải ngó trước ngó sau, còn “ Đường đi khó, không khó vì ngăn sông cách núi nhưng khó vì lòng người ngại núi e sông” là câu nói thật ý nghĩa và sâu sắc của Nguyễn Bá Học, một nhà văn, một nhà giáo đầy nhiệt huyết của đầu thế kỷ 20. Vậy mới biết Tiếng Việt thật là phong phú.

Tháng mười 2024

THÂN TRỌNG SƠN.