Với 14 đập thủy điện chắn ngang sông Cửu Long, Vĩnh Long và các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long năm 2015 này đã không còn bị nước lũ tràn về, hay theo cách nói thân thương: không còn “Con nước tháng 10 (âm lịch)”. Theo sự suy nghĩ của tôi: với ảnh hưởng của thời tiết cực đoan và sự ích kỷ của một số quốc gia đầu nguồn, việc này sẽ còn vĩnh viễn.

Được sinh ra trên đất Vĩnh Long, tôi đã có may mắn biết, và thấy được một số điều mà những thế hệ sau, theo ý kiến chủ quan của tôi, khó có cơ may đó. Thiển nghĩ: Tại sao các bạn và tôi, những người đã sống qua hai thiên niên kỷ, đã có những trải nghiệm về miền quê hương thân yêu của chúng ta không ghi lại những sự việc ấy để cùng biết (nếu chưa biết), để chia sẻ (nếu đã biết), và để cùng hoài niệm (nếu sự việc, hiện tượng ấy không còn)? Rất mong được biết thêm về Vĩnh Long quê hương ta.

Con Nước Tháng 10

Một sáng thức dậy mở cửa nhìn ra tôi thấy khoảnh sân trước nhà một số nơi đã bị ngập nước. Mùa nước lũ lại về. Được sự chỉ đạo của bà ngoại, tôi góp nhặt gạch, ván thừa trong nhà chuẩn bị kê, lót làm lối đi. Chỉ hôm sau nguyên khoảnh sân đã chìm dưới nước. Người trong nhà đi tới lui trên ván kê tạm.

Sau khi bị ngập nước mấy hôm, lá một số cây bắt đầu vàng. Thế là tôi bỏ dép, lò dò đi xem cây trồng quanh nhà. Thật bất ngờ. Gần bụi bông trang một con cá lóc to cỡ cổ tay tôi đang quẫy mình cố lóc đi. (Ở nước ta, tùy theo vùng cá lóc có tên gọi riêng, nhưng theo tôi cách gọi “cá lóc” là hay nhất vì nó tượng hình, nói lên được nét độc đáo của con vật. Những năm 70 thế kỷ trước, một phóng viên ảnh của tạp chí National Geographic sang Hawaii tình cờ gặp 1 con cá lóc đang lóc trên đất. Thế là ông ta chụp ảnh con cá với vây bụng và vây ngực chè bè đang “đi”, viết bài và giật tít: “Con cá biết đi”. Bài báo đã làm sốt giới khoa học thời đó vì nó tô đậm giả thuyết sự sống xuất hiện ở dưới nước trước.) Mừng quá, tôi chộp con cá mang vào nhà khoe thành tích tay không bắt được cá (đúng ra phải nói là lượm được con cá!)

Rồi thì cá linh theo dòng nước từ biển Hồ tràn về. Phải nói là cá linh lúc nhúc dưới nước. Mà cũng lạ. Con cá lúc còn dưới nước thấy bé xíu, nhưng khi lên khỏi mặt nước con nào con nấy dài cả mấy centimet. Người câu cá dở như tôi mà một giờ cũng giật được cả chục con. Thế là nhà tôi ăn cá linh nấu canh chua khế, cá linh kho tiêu, cá linh chiên…

Một loại thủy sản khác cũng xuất hiện rất nhiều vào mùa nước nổi là tép mòng, tép trứng. Không biết chúng sinh sống ở đâu mà lúc ấy xuất hiện rất nhiều, giá bán rất rẻ. Tôi nhớ mãi món hủ tiếu xào với tép lúc ấy với lượng tép và hủ tiếu tương đương. Dĩa hủ tiếu đỏ rực tép, chan với nước mắm cũng đỏ rực (ớt).

2 Khạp nước ven đường

Năm trước, lúc xem chương trình truyền hình về SEA GAMES Myanmar tôi thấy có chiếu và nói đến những hũ nước cho khách bộ hành uống được đặt ven đường ở vùng nông thôn Myanmar. Ở Vĩnh Long, việc này đã có từ xưa. Tôi còn nhớ lúc nhỏ (mới đây thôi, khi học TPH) có thể đi chơi cả ngày mà không phải kè kè mang theo chai nước, mà cũng không phải tốn tiền vào quán vì ven đường đã có những lu nước để uống. Ở nhà tôi cũng thế. Bà Ngoại cho đặt ven đường trước nhà một khạp nước nhỏ (khoảng 20 lít). Nước trong khạp là nước mưa, đã được lọc kỹ qua mấy lớp vải mùng, cạnh đó là cây cọc móc cái gáo (dừa) có cán dùng để múc nước uống. Tôi là người chịu trách nhiệm chăm nước vào lu, nếu thấy vơi.

Sau này ít người uống vì họ cho là thiếu vệ sinh, nước chưa đun sôi tiệt trùng, và bao nhiêu người uống chung một cái gáo. Rồi một ngày nắp khạp bị bể, có thể là do có người ngồi lên. Tôi tìm được viên gạch tàu lục giác làm nắp tạm, nhưng chỉ một tuần sau là phải dẹp vì lần này hũ bị bể (viên gạch phẳng, ngồi còn thoải mái hơn!) Hiện nay ở tp HCM nhiều nơi ven đường tôi thấy có những bình nước uống miễn phí. Rất hay.

3 Quá Giang

Khi xin đi xe nhờ, người ta sẽ nói là “xin quá giang”. Có người còn nói trại ra là “xin có giang.” Thật ra từ “quá giang” có nghĩa là đi nhờ xuồng ghe sang bên kia sông vì nơi đó không có cầu. Vĩnh Long, cũng như những tỉnh khác của vùng đồng bằng Cửu Long với hệ thống kênh rạch chằng chịt khó có thể xây cầu qua hết mọi con sông nên việc cho “quá giang” là một việc cần thiết, là sự tương trợ giữa con người với nhau khi sống giữa vùng sông nước mênh mông, dù việc làm ấy mất rất nhiều công sức và thời gian. Tôi thật sự hiểu được ý nghĩa của từ quá giang khi đi thăm nhà người cậu sống ở vùng Vườn Cò, Măng Thít. Lúc ấy, đến nhà cậu của tôi chưa có đường chính thức, phải băng đồng mà đi, hoặc đi bằng đò, đậu ở bờ sông chợ ngã 4 Long Hồ, và mỗi ngày chỉ chạy 1 chuyến. Trể đò, tôi và đứa em con của cậu (hướng dẫn viên cho tôi) phải đi bộ. Chúng tôi mấy lần xin quá giang nhưng chưa lần nào bị từ chối. Khi đi đường gặp con sông chắn ngang, nhưng không có cầu để đi qua, rồi được một người tốt bụng cho quá giang thì sung sướng nào bằng? Việc quá giang đã  mang đến cho tôi những kỷ niệm khó quên. Muốn xin quá giang, bạn phải đứng sát bờ sông ở nơi dễ thấy nhất. Khi thấy có xuồng, ghe đến, bất kỳ theo hướng nào, bạn phải la thật to để người chèo xuồng thấy bạn ở khoảng cách càng xa, càng tốt, vì xuồng chạy trên nước, khó chạy lui và không thể quẹo vào bờ theo góc 90 độ như xe chạy trên đường, cạnh đó còn có yếu tố dòng chảy. Khi người lái xuồng thấy bạn và chịu cho bạn quá giang họ sẽ chỉ cho bạn chỗ xuồng họ sẽ cập vào, và cũng là nơi bạn phải chạy đến, và đứng chờ. Và bờ sông không phải chỗ nào cũng quang đảng. Có trường hợp quá giang rồi bạn lại thấy mình đang đứng trước một con kênh khác, lại phải tìm và chờ xin quá giang. Tôi cũng từng bị như thế. Bờ sông chỗ ấy cây cối um tùm, che khuất con kênh. Qua sông không bị ướt, giờ không lẽ chịu ướt vì phải lội qua con kênh rộng có 5 – 6 mét? Thế là tôi bấm bụng vạch cây lá đi bộ men theo con kênh. May quá. Đó chỉ là một cái xẻo cựa gà dài tổng cộng chừng 30 mét. Cũng đỡ.

Khoảng thời gian “quá giang” chỉ vài phút, trao đổi được dăm câu, thường là chào hỏi về bà con, hàng xóm, gia cảnh. Dân thành phố (SG) về sẽ được đặc biệt ưu ái. Còn gì vui bằng khi anh trai là dân chợ, còn người cho quá giang là một cô gái mặc áo bà ba, mái tóc dài, đội nón lá có 2 đầu quai bay phất phơ trong gió. Trong trường hợp ấy hãy chiêm ngưỡng “cô gái cho qua giang” theo cách thật khéo, kẻo cô gái ngượng mà lũi xuồng vào bụi ô rô đầy gai để sau khi lên bờ bạn sẽ có kỷ  niệm nhớ đời.

Nguyễn Hoàng Long