Có người nói cau không có mùi hương. Tôi nghĩ có lẽ vì anh ngửi hoa cau khi hoa cau chưa hé nhụy. Hoa nào cũng vậy, khi còn nụ búp, chưa thể tỏa hương thơm.  Hương hoa cau không nồng như hoa hồng, không ngọt ngào như hoa lý, không thơm ngát như hoa lài, hoa cau chỉ thoang thoảng, có lẽ vì cây cao, hương thơm theo gió đưa đi, nên cũng theo gió, khi xa, khi gần, khi thấp, khi cao. Những lần về quê nội, đêm đêm tôi nằm gần cửa sổ, nhìn ra sân, cây cau trông ốm yếu, ngọn cao vút, cành lá vươn mình trong ánh trăng, thấy sao cau cô độc lạ lùng. Thỉnh thoảng ngửi mùi hương phảng phất, không nồng nàn, không ngạt ngào nhưng lại khiến tôi ngây ngất.

Cây cau ốm yếu cao lêu khêu kia từ thuở nào đã trở thành văn hoá, biểu tượng của người dân Việt? Với người Việt, cau luôn đi đôi với trầu, như một cặp không thể chia lìa. Tôi nói với-người-Việt vì những nước đông nam á cũng ăn cau (cau mọc trên địa bàn này), nhưng họ chỉ ăn cau mà không có trầu. Tôi thấy trong phim ảnh Đài loan, thanh niên nhai cau bỏm bẻm. Nếu nhai cau có thêm trầu thì nước nhổ ra không có sắc đỏ, phải têm thêm vôi. Chẳng vậy mà ca dao diễn tả đầy đủ những thứ kèm với cau trầu :

Vào vườn hái quả cau xanh

Bổ ra làm sáu mời anh xơi trầu

Trầu này têm những vôi tầu

Giữa đệm cát cánh, hai đầu quế cay

Trầu này ăn thật là say

Dù mặn dù nhạt dù cay dù nồng

Dù chẳng nên đạo vợ chồng

Xơi năm ba miếng kẻo lòng nhớ mong.

Mặn nhạt thì tôi chưa thấy, nhưng say, cay và nồng thì tôi đã nếm. Ngày còn nhỏ thấy bà vú cứ nhai cau trầu bỏm bẻm, tôi hỏi ngon không bác? Bác trả lời không ngon sao làm người ta ghiền được? Ngồi trò chuyện với bác, tôi dành phần têm trầu, gói trầu rồi len lén bỏ vào miệng nhai. Ôi! Sao nó cay đến vậy, vị trầu cay, pha với vị chát của hột cau, dai dai của vỏ cau, càng nhai càng thấy thích, nhất là khi nhổ ra, nước cau trầu đỏ thắm. Vài ba ngày tôi lại len lén lấy cau trầu của bác ra ăn, riết cũng thấy … ghiền như bác nói.

Cau trầu được đưa vào ca dao Việt nam rất nhiều. Nhớ nhau, xa nhau, thương nhau, giận nhau, ghét nhau … đâu đâu cũng thấy thấp thoáng hình ảnh trầu cau.

Người ta gởi sự thương ghét vào trái cau, miếng trầu :

Thương nhau cau sáu bổ ba

Ghét nhau cau sáu bổ ra làm mười.

“Miếng trầu là đầu câu chuyện”, khách tới nhà thường được mời ăn cau trầu, uống trà. Cau được cắt làm hai, rồi miếng nửa đó cắt làm ba, vị chi là 6. Bình thường mời khách, trái cau cắt ra làm 6. Nếu cắt nhỏ quá thì nhai lỏng lẻo trong miệng (hà tiện quá!), vì vậy khi thương thì người ta chỉ cắt trái cau làm ba để nhai đầy miệng, nhưng khi ghét, khách tới nhà, không thể không mời cau trầu, trái cau lúc này được cắt ra làm 10 phần!!!

Thi sĩ Nguyễn Bính còn dùng giây trầu hàng cau để nói lên sự thương nhớ người yêu của mình (chỉ cách nhau có một thôn mà thôi):

Nhà em có một giàn trầu

Nhà anh có một hàng cau liên phòng

Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông

Cau thôn Đoài nhớ trầu không thôn nào?

Thật là một lời tỏ tình nhẹ nhàng, lãng mạn. Nguyễn Bính thường làm thơ lục bát nên thơ Nguyễn Bính phảng phất như lời ca dao, vậy mà thơ Nguyễn Bính khi đọc lên thấy thanh thoát, không làm cho người đọc cảm thấy mình đang đọc ca dao.

Bây giờ chúng ta tìm hiểu vì sao trái cau, ngọn trầu lại là tài sản văn hoá của dân tộc Việt nam? Chắc trong chúng ta không ai là không biết truyện cổ tích trầu cau, truyện đã trở thành huyền sử của dân tộc Việt. Huyền sử là một loại sử theo truyền thuyết, và theo truyền thuyết, buồng cau, giây trầu trở thành sợi giây gắn bó cặp đôi nam nữ nên duyên vợ chồng.

Truyện rằng :

Ngày xưa có gia đình họ Cao, sinh được 1 cặp  anh em, mặt mày giống nhau như đúc, khiến nhiều người không phân biệt được ai là anh, ai là em. Một người tên là Tân, một người tên là Lang. (nếu đi sâu vào thêm nữa thì theo chữ Tàu  檳榔 (đọc là tân lang, bộ mộc) là cau, trong phạm vi bài này, không thể đào sâu hơn).

Cả hai quyến luyến nhau, không rời nhau nửa bước. Người anh cưới vợ. Họ cùng ở chung nhà. Để biết ai là anh, ai là em, một hôm người vợ nghĩ ra một cách, cô dọn cơm cho họ, chỉ có một đôi đũa. Đứng sau nhà, cô thấy một người  nhường đũa cho người kia, cô biết ai là anh, ai là em.

Từ ngày lấy vợ, Tân không còn thân thiết với em như trước. Lang nghĩ anh đã lơ là với mình nên buồn.

Một hôm Lang và Tân ra ngoài.  Khi về, Lang về trước, vợ Tân lầm tưởng Lang là Tân nên đến nắm tay, lúc đó Tân bước vào nhà thấy, sinh buồn phiền, hững hờ với Lang. Lang buồn bỏ nhà ra đi, tới bờ sông, chờ đò để qua sông, chờ mãi, chờ mãi, chờ mỏi mòn, hóa thành phiến đá.

Không thấy em về, Tân ra đi tìm kiếm, đến bờ sông, thấy phiến đá, Tân ngồi dựa vào thành đá, mỏi mòn chờ đợi, chờ mãi, chờ mãi, cho đến chết và hóa thành một cây, thân mọc thẳng lên trời, bên cạnh hòn đá.

Vợ Tân chờ mãi không thấy chồng về, cũng bỏ nhà đi tìm chồng. Nàng cũng tới bờ sông, dựa vào thân cây bên phiên đá, ngồi trông mỏi mòn, chết hóa thành một cây leo, dây quấn quanh lấy thân cây kia.

Một hôm vua Hùng Vương đi ngang qua thấy cây lạ mọc bên phiến đá, thân có 1 dây leo quấn quýt bám quanh, . Vua lấy làm lạ, hỏi dân chúng quanh vùng, được nghe kể câu chuyện vợ chồng, anh em thắm thiết, đến chết không rời nhau, vua sai người cận vệ trèo lên cây hái trái xuống nhai thử. Trái có vị chát, nhưng khi nhai kèm với lá cây leo thì có vị  thơm ngọt, cay cay. Vua nhổ nước cau trầu trong miệng xuống phiến đá, một màu đỏ thắm hiện ra. Ăn cả cau, trầu và vôi thì thấy … cay cay, nồng nồng và …say say.

Từ câu truyện tình vợ chồng, nghĩa anh em không dời đổi, cùng màu đỏ thắm đượm, kết hợp từ 3 thứ cau, trầu và phiến đá vôi, vua ban lệnh, kể từ đó, nhà nào có hôn nhân, phải lấy cau trầu làm lễ đính ước.

Đây là một huyền thoại, trong huyền thoại ta thấy được một chút lịch sử mờ mịt đã mất đi theo thời gian, ta thấy được nước ta dùng trầu cau để làm lễ đính ước hôn nhân từ thời Hùng Vương. Đến thời Hùng Vương thứ 18 mới bị mất ngôi qua tay An Dương Vương. An Dương Vương cũng vì gã con gái cho Trọng Thủy, con Triệu Đà, mà mất ngôi qua tay Triệu Đà. Từ Hùng Vương đến An Dương Vương, như chỉ là mất ngôi, vẫn là người Việt cai trị người Việt. Đến Triệu Đà, tuy là người phương bắc [vốn người Chân định (vùng Hà bắc Trung quốc ngày nay)], nhưng có lẽ đã Việt hoá nên dân Việt chấp nhận khá dễ dàng, cho đến Lộ Bác Đức qua đánh thì nước ta mới rơi vào thời kỳ Bắc thuộc.

Nhắc lại lịch sử để thấy, nước Việt vào thời Hùng Vương chưa bị đô hộ, đã có tục lệ lấy trầu cau làm lễ cưới hỏi, có nghĩa là đã có phong tục hẳn hòi, có cưới xin đàng hoàng. Vậy mà thời nhỏ, sao mỗi khi học sử tôi cứ gào lên rằng thì là Nhâm Diên và Tích Quang dạy dân cày cấy, lễ nghĩa, có vẻ như dân Nam không có lễ nghĩa!!! Tôi nghĩ, có lẽ dạy là dạy lễ nghĩa phương bắc. Phương bắc thời ấy đã theo chế độ phụ hệ, nước Nam còn theo chế độ mẫu hệ (vì vậy mà quan niệm đàn bà đái không qua ngọn cỏ như hai bà, kêu gọi là tất cả dân Việt rùng rùng đáp lời).

Thêm một điều nữa, dân Việt trồng lúa gạo, ăn cơm, phương Bắc trồng lúa mì, ăn mì sợi, hoành thánh, bánh bao…. Vì trồng lúa gạo cần nước nên dân Việt phương nam có văn minh lúa nước, khác hẳn phương Bắc trồng lúa … khô.

Vậy thì sao nói được Nhâm Diên dạy dân cày cấy? Người phương Nam và phương Bắc gieo trồng khác hẳn nhau. Và lại còn dạy dân lễ nghĩa!!! Lễ nghĩa và tục lệ của 2 bên khác nhau, vì vậy mà Mã Viện khi diệt xong Hai Bà, đã tâu về phương Bắc rằng, dân Nam có 10 luật lệ khác phương Bắc (chắc phải hơn 10 luật, nhưng 10 luật là đủ để phân biệt giống nòi).

Lan man từ mùi hương cau, hương cau thoang thoảng bay đến tận đời Hùng Vương, để chỉ muốn nói với người bạn mới quen rằng có nhiều con ốc (không phải mình anh) mang bên trong vỏ ốc cả một đại dương, nói như truyện Kim Dung “không nói được là không nói được”, vì vậy con ốc khép miệng cô đơn. Và anh không đơn độc đâu.

Hương Cau

27-01-2018