1. Ngoài một số đã trở thành Di tích lịch sử văn hóa quốc gia và thường xuyên được tu bổ khá hoàn thiện thì phần lớn những ngôi đình còn lại ở TP.HCM vẫn lặng lẽ ẩn mình trong những con hẻm sâu, giữa những ngôi nhà bình dị hay làng xóm đang đô thị hóa nhanh chóng.

Đình Thông Tây Hội, Gò Vấp có trên 350 năm. (Ảnh NKP)

Ở Nam bộ, theo nhà văn Sơn Nam, đình làng có ý nghĩa rất quan trọng trong bối cảnh lưu dân vào khai phá vùng đất mới: Có xây dựng đình thì làng mới tạo được thế đứng, tăng cường gắn bó vào cộng đồng dân tộc và càn khôn vũ trụ. Bằng không thì “làng” chỉ như lục bình trôi sông, một dạng lưu dân tập thể. Cho nên, người lưu dân lập làng ở đâu dựng đình ở đó. Đình có vai trò “trung tâm” của làng xã, nơi tổ chức các lễ hội và những hoạt động văn hóa – xã hội khác.

Nhà nghiên cứu Trần Ngọc Khánh lại có một nhận định thú vị và chính xác: Đình Nam bộ có lẽ đáng chú ý hơn các nơi khác vì đó còn là “biểu tượng” văn hóa của chủ thể quốc gia dân tộc. Đối với người Nam bộ, đình từng là nơi thể hiện hầu như toàn bộ thế giới quan và nhân sinh quan của người lưu dân… Vẻ uy nghi trang trọng của đình, ngoài căn nguyên tín ngưỡng, còn là sự kết tinh của “hồn thiêng sông núi” được xây đắp qua nhiều thế hệ, bằng máu và mồ hôi khai phá và bảo vệ đất đai làng xóm. Vì vậy, bảo tồn gìn giữ sự hiện diện của đình làng là một cách bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, trong quá khứ cũng như hiện tại và tương lai.

Từ đó, ở vùng đất Nam bộ, đình làng là nơi lưu truyền những truyền thống của quê hương bản quán, nơi thờ cúng và ghi nhớ công lao các bậc tiên hiền hậu hiền khai hoang lập ấp. Đình làng là “không gian cộng cảm” của cộng đồng có những ký ức chung, những sinh hoạt thực hành tín ngưỡng, văn hóa chung.

Đình Thông Tây Hội,. (Ảnh NKP)

Ở Nam bộ, lễ hội quan trọng nhất và phổ biến nhất của đình làng là lễ Kỳ Yên (cầu an), thường được tổ chức vào dịp đầu Xuân, nhưng cũng có đình làng tổ chức vào khoảng tháng 10 âm lịch. Cho đến nay các ngôi đình ở TP.HCM vẫn duy trì lễ này, như một sự hồi tưởng của cộng đồng về thời mới dựng làng.

Hiện, TP.HCM còn khoảng 300 đình làng. Tại đây cộng đồng dân cư vẫn thực hành chức năng tín ngưỡng và duy trì việc tổ chức lễ hội cúng đình hàng năm. Thành phố có 185 di tích cấp Quốc gia thì trong đó có 53 di tích đình làng. Đình làng ở TP.HCM có quá trình hình thành và phát triển từ trên 100 đến hơn 300 năm, tiêu biểu là đình Thông Tây Hội ở Gò Vấp. Những ngôi đình không chỉ chứa đựng giá trị kiến trúc nghệ thuật, giá trị di sản văn hóa phi vật thể về tập quán thờ cúng, tưởng nhớ người có công mà nhiều ngôi đình còn là di tích lịch sử chống giặc ngoại xâm.

Nhiều di tích lịch sử – văn hóa ở TP.HCM hiện nay, nhất là công trình cổ như đình làng, nhà thờ, trụ sở làng, chợ, kể cả những ngôi nhà xưa… trải qua thời gian lâu dài đã bị hư hỏng nhiều. Những sinh hoạt truyền thống cũng mất dần, không còn thu hút người dân, nhất là giới trẻ. Làm sao để những công trình cổ, ngôi làng cổ trở nên thân thuộc gần gũi hơn với “đô thị mới”, thậm chí là một khu công nghiệp hiện đại? Có thể học tập kinh nghiệm của một số nước châu Âu từ việc quy hoạch, xây dựng những thành phố, khu đô thị mới trên cơ sở bảo tồn và phát huy vai trò của di sản văn hóa ở địa phương, đặc biệt là bảo tồn những nhà thờ cổ mà về khía cạnh xã hội thì ý nghĩa, chức năng tương tự như đình (làng) ở nước ta.

Trong khi đó, ở những huyện ngoại thành, quận mới hay ở thành phố mới Thủ Đức, các ngôi đình làng hoàn toàn có thể được coi là “hạt nhân” để quy hoạch một khu phố mới, khu dân cư mới. Có vậy mới tránh được nguy cơ di dời, phá hủy công trình kiến trúc cổ, đồng thời giá trị của di sản và giá trị của đô thị mới cũng cao hơn. Bên cạnh đó, không thể không nhận thấy trong quy hoạch các thiết chế văn hóa của đô thị mới, hầu như không có việc xây mới công trình văn hóa tín ngưỡng, tôn giáo. Tuy chùa mới được xây dựng khá nhiều nhưng hầu như không có ngôi đình mới nào cả.

Cũng như nhiều di sản văn hóa, đình làng ở TP.HCM càng cần được bảo tồn, vì đó là lịch sử đô thị, là sự ghi nhận công lao những “tiên hiền, hậu hiền”, là dấu tích cho người mới đến đây biết rằng, họ đang sống trên mảnh đất từng có biết bao người đã đổ mồ hôi nước mắt và cả máu để khai phá và bảo vệ.

Trong tạp bút Dạo chơi của nhà văn Sơn Nam có ghi lại câu lưu niệm ngắn ngủi của một bạn trẻ Việt kiều về thăm quê: “Ba cho về thăm đình cũ. Con rất cảm động, thương bà con anh em. Quê hương buồn quá. Con chúc tất cả bình yên”.

Chỉ vài câu vậy thôi mà chạm vào trái tim, lần nào đọc lại cũng rưng rưng. Đó cũng là cảm giác của tôi mỗi lần nhìn thấy, bước vào một ngôi đình cổ lặng lẽ giữa TP.HCM đang thay đổi từng ngày.

NGUYỄN THỊ HẬU