Long thành cầm giả ca 龍城琴者歌 là “Bài ca về người gảy đàn ở Thăng Long thành” là một bài thơ theo thể Cổ phong bằng chữ Hán do cụ Tiên Điền Nguyễn Du sáng tác trong khoảng thời gian đi sứ sang nhà Thanh từ năm 1813 đến năm 1814. Bài thơ này cùng với Kim Vân Kiều Truyện 金雲翹傳, Điếu La Thành Ca Giả 吊羅城歌者, Độc Tiểu Thanh Ký 讀小青記… được giới văn học cổ đánh giá là một thi phẩm biểu lộ rõ nét nỗi thương xót chân thành của tác giả về những kiếp người bất hạnh, nhất là những phụ nữ với kiếp sống gian truân, bị vùi dập trong xã hội thời phong kiến. Đọc những lời Tiểu Dẫn của cụ Nguyễn Du dưới đây sẽ rõ :

     “Người gảy đàn đất Long Thành không rõ họ tên là gì. Nghe nói thuở nhỏ, nàng học đàn Nguyễn trong đội nữ nhạc ở cung vua Lê. Quân Tây Sơn kéo ra, các đội nhạc cũ người chết, kẻ bỏ đi. Nàng lưu lạc ở các chợ ôm đàn hát rong. Những bài nàng gảy đều là những khúc cung phụng gảy cho vua nghe, người ngoài không hề được biết, cho nên tài nghệ của nàng nổi tiếng hay nhất một thời. Hồi còn trẻ (1792-1793?), tôi đến kinh đô thăm anh tôi (Nguyễn Nễ), ở trọ gần Giám hồ (hồ Gương). Cạnh đó các quan Tây Sơn mở cuộc hát lớn, con hát đẹp có đến vài chục người. Nàng nỗi tiếng nhờ ngón đàn Nguyễn. Nàng hát cũng hay và khéo nói khôi hài, mọi người say mê, đua nhau ban thưởng từng chén rượu lớn, nàng uống hết ngay, tiền thưởng nhiều vô kể, tiền và lụa chồng đầy mặt đất. Lúc ấy tôi nấp trong bóng tối, không thấy rõ lắm. Sau được gặp ở nhà anh tôi. Nàng người thấp, má bầu, trán giô, mặt gẫy, không đẹp lắm, nhưng mước da trắng trẻo, thân hình đẫy đà, khéo trang điểm, lông mày thanh, má đánh phấn, áo màu hồng, quần lụa cánh chả, có vẻ phong nhã. Nàng hay uống rượu, hay nói pha trò, con mắt long lanh, không coi ai ra gì. Khi ở nhà anh tôi mỗi lần uống rượu thì nàng uống say đến nỗi nôn bừa bãi, nằm lăn ra đất, các bạn có chê trách cũng không lấy làm điều. Sau đó vài năm, tôi rời nhà về Nam (Thái Bình), mấy năm liền không trở lại Long Thành. Mùa xuân năm nay (1813) tôi lại phụng mệnh sang sứ Trung Quốc, đi qua Long Thành. Các bạn mở tiệc tiễn tôi ở dinh Tuyên phủ, có gọi tất cả vài chục nữ nhạc, tôi đều không biết mặt biết tên. Chị em thay nhau múa hát. Rồi nghe một khúc đàn Nguyễn trong trẻo nổi lên, khác hẳn những khúc thường nghe, tôi lấy làm lạ, nhìn người gảy đàn thì thấy một chị gầy gò, vẻ tiều tuỵ, sắc mặt đen sạm, xấu như quỷ, áo quần mặc toàn vải thô bạc thếch, vá nhiều mảnh trắng, ngồi im lặng ở cuối chiếu, chẳng hề nói cười, hình dáng thật khó coi. Tôi không biết nàng là ai, nhưng nghe tiếng đàn thì dường như đã quen biết, nên động lòng thương. Tiệc xong, hỏi thì chính là người trước kia đã gặp. Than ôi! Người ấy sao đến nỗi thế! Tôi bồi hồi, không yên, ngửng lên cúi xuống, ngậm ngùi cho cảnh xưa và nay. Người ta trong cõi trăm năm, những sự vinh nhục buồn vui thật không lường được. Sau khi từ biệt trên đường đi, cảm thương vô hạn nên làm bài ca sau, để ghi lại mối cảm hứng”.(Theo bản dịch Nôm của https://www.thivien.net/).

         

龍城佳人，                    Long thành giai nhân,

不記名字。                    Bất ký danh tự.

獨善絃琴，                    Độc thiện huyền cầm,

舉城之人以琴名。           Cử thành chi nhân dĩ CẦM danh.

學得先朝宮中供奉曲，      Học đắc tiên triều cung trung Cung Phụng khúc,

自是天上人間第一聲。      Tự thị thiên thượng nhân gian đệ nhất thanh.

余在少年曾一見，           Dư tại thiếu niên tằng nhất kiến,

監湖湖邊夜開宴。           Giám Hồ hồ biên dạ khai yến.

此時三七正芳年，           Thử thì tam thất chính phương niên,

春風掩映桃花面。           Xuân phong yễm ánh đào hoa diện.

酡顏憨態最宜人，           Đà nhan hám thái tối nghi nhân,

歷亂五聲隨手變。           Lịch loạn ngũ thanh tuỳ thủ biến.

緩如涼風度松林，           Hoãn như lương phong độ tùng lâm,

清如隻鶴鳴在陰。           Thanh như chích hạc minh tại âm.

烈如荐福碑頭碎霹靋，      Liệt như Tiến Phúc bi đầu toái phích lịch,

哀如莊舄病中為越吟。      Ai như Trang Tích bệnh trung vi Việt ngâm.

聽者靡靡不知倦，           Thính giả mỹ mỹ bất tri quyện,

盡是中和大內音。           Tận thị Trung Hoà Đại Nội âm.

西山諸臣滿座盡傾倒，      Tây Sơn chư thần mãn toạ tận khuynh đảo,

徹夜追歡不知曉。            Triệt dạ truy hoan bất tri hiểu.

左拋右擲爭纏頭，            Tả phao hữu trịch tranh triền đầu,

泥土金錢殊草草。            Nê thổ kim tiền thù thảo thảo.

豪華意氣凌公侯，            Hào hoa ý khí lăng công hầu,

五陵年少不足道。            Ngũ Lăng niên thiếu bất túc đạo.

并將三十六宮春，            Tính tương tam thập lục cung xuân,

換取長安無賈寶。            Hoán thủ Trường An vô giá bảo.

此夕回頭二十年，           Thử tịch hồi đầu nhị thập niên,

西山敗後余南遷。           Tây Sơn bại hậu dư Nam thiên.

咫尺龍城不復見，           Chỉ xích Long Thành bất phục kiến,

何況城中歌舞莚。           Hà huống thành trung ca vũ diên.

宣撫使君為余重買笑，     Tuyên phủ sứ quân vị dư trùng mãi tiếu,

席中歌妓皆年少。           Tịch trung ca kỹ giai niên thiếu.

席末一人髮半華，           Tịch mạt nhất nhân phát bán hoa,

顏醜神枯形略小。           Nhan xú thần khô hình lược tiểu.

狼藉殘眉不飾粧，           Lang tạ tàn my bất sức trang,

誰知便是當年城中第一調。Thuỳ tri tiện thị đương niên thành trung đệ nhất điệu.

舊曲新聲暗淚垂，           Cựu khúc tân thanh ám lệ thuỳ,

耳中靜聽心中悲。           Nhĩ trung tĩnh thính tâm trung bi.

猛然憶起二十年前事，     Mãnh nhiên ức khởi nhị thập niên tiền sự,

監湖湖邊曾見之。           Giám Hồ hồ biên tằng kiến chi.

城郭推移人事改，           Thành quách thôi di nhân sự cải,

幾度桑田變蒼海。           Kỷ độ tang điền biến thương hải.

西山基業一旦盡消亡，     Tây Sơn cơ nghiệp nhất đán tận tiêu vong,

歌舞空留一人在。           Ca vũ không lưu nhất nhân tại.

瞬息百年曾幾時，           Thuấn tức bách niên tằng kỷ thì,

傷心往事淚沾衣。           Thương tâm vãng sự lệ triêm y.

南河歸來頭盡白，           Nam Hà quy lai đầu tận bạch,

怪底佳人顏色衰。           Quái để giai nhân nhan sắc suy.

雙眼瞪瞪空想像，           Song nhãn trừng trừng không tưởng tượng,

可憐對面不相知。           Khả lân đối diện bất tương tri.

                 阮攸                                           Nguyễn Du

                   

* Diễn Nôm :  (Theo sát ý và câu ngắn dài của tác giả)

           BÀI CA VỀ NÀNG KỸ NỮ ĐẤT LONG THÀNH

                  Người đẹp Long Thành,

                                                              (Đỗ Chiêu Đức diễn Nôm)