Trước 1975 Sài gòn có bao nhiêu chợ, chưa tìm được số liệu nhưng nhắc đến những chợ mà người Sài Gòn ai cũng biết cũng là một cái thú.

Chợ tiêu biểu cho Sài Gòn là chợ Bến Thành. Về hình thức chợ này ngày nay không khác cách nay 40 năm dù có sửa sang lại nhiều. Nếu như ngày xưa chợ Bến Thành, chợ Tân Định là những chợ lớn của quận 1, trung tâm của khu Sài Gòn Chợ lớn, chuyên phục vụ cho giai cấp trung lưu, tư sản, sĩ quan chính quyền cũ. Chung quanh chợ không bán tràn lan ra như ngày nay mà là chỗ đậu xe jeep của mấy bà vợ sĩ quan đi chợ. Họa sĩ Nguyễn Thị Liễu người sống lâu năm ở Sài gòn xác nhận, Chợ Tân Định là chợ nổi tiếng thứ hai sau chợ Bến Thành, chợ nằm trên đuờng Hai Bà Trưng. Nếu bạn muốn mua thịt bò ngon thì đừng quên chợ này. Tóm lại hai chợ này giá cao hơn các chợ khác là do thức ăn ngon được tuyển chọn phục vụ cho khác hàng có tiền.

 Trước chợ Bến Thành có cây cầu vượt do công binh quân đội Sài gòn xây dựng, cầu này ít người đi nhất là mấy cô mặc váy ngắn không dám qua cầu, ngại có người đi đường nhìn lên. Bây giờ chợ Bến Thành cũng kiêu hảnh với giá cả dành cho các bà nội trợ sang trọng, lại thêm chức năng là một chợ dành cho khách du lịch nước ngoài với các mặt hàng thời trang, hàng thủ công mỹ nghệ, quà lưu niệm. Từ đó , tạo cho người bán trong chợ có đến  hai ba sinh ngữ Anh-Pháp- Nhật-Hàn, thông thạo đến mức giao tiếp được.

Chợ Bình Tây là chợ trung tâm của khu vực Chợ Lớn, nơi có nhiều người Hoa sinh sống nhất của miền Nam trước đây. Ngoài vai trò là chợ đầu mối các mặt hàng gia dụng, vải sợi, chợ Bình Tây  còn gần chợ đầu mối kim khí điện máy (chợ Kim Biên) , gần trung tâm sản xuất các loại hàng hóa cung ứng cho cả miền nam Việt Nam từ Bến Hải đến mũi Cà Mau. Khu vực này có cả bến xe tải, các chành phụ trợ cho việc phân phối hàng các tỉnh cũng như tiếp nhận nông sản cung cấp cho các chợ nhỏ trong thành phố. Ngày nay, chợ Bình Tây đã được sữa sang lại, phân khu theo ngành hàng và vẫn còn chức năng chợ đầu mối, nhưng đã vai trò đã giảm do các hãng buôn lớn đều có nhà phân phối ở các tỉnh. Hàng sản xuất trong nước hay hàng ngoại nhập vào đều đưa ngay xuống tỉnh không qua trung gian của chợ Bình Tây.

Khu vực Chợ Lớn còn có chợ An Đông nổi tiếng một thời với cơm gà Siu Siu. Trước 75 là chợ khu vực, sau nhờ có thêm khu thương mại An đông Plaza tạo nên khu chợ trù phú có nhiều khách quốc tế Á đông như Trung Quốc, Đài Loan, Singapore đến mua sắm. Hàng thủ công mỹ nghệ , vàng bạc đá quý, thực phẩm đặc sản việt nam được khách nước ngoài mua nhiều.

Chợ cá đầu mối.

Chợ cá đầu mối trước 75 là chợ cá Trần Quốc Toản, nằm vị trí Siêu thị Sài gòn góc đường 3 tháng 2 và Lý thái Tổ ngày nay. Quy mô chợ cá không nhớ lớn cỡ nào nhưng đứng xa 300 mét ở cư xá Nguyễn Trung Trực (trại lính quân cụ) còn nghe mùi tanh. Sau 1975 , chợ cá này không còn , bạn hàng cá tập trung về chợ cầu Ông Lãnh, nhưng rồi sự hoạt động của chợ đầu mối thủy sản Cầu Ông Lãnh này cũng tồn tại đến tháng 10/2003 thì chấm dứt, chợ cá dời về chợ Bình Điền. Cùng chung số phận với bạn hàng bán cá, các vựa trái cây chợ cầu ông Lãnh, cầu Muối phải di dời lên Chợ đầu mối Thủ Đức (phường Tam Bình) và chợ đầu mối Tân Xuân, Hóc Môn . Phải nhìn nhận rằng các chợ đầu mối thủy sản, nông sản ngày nay tương đối có quy củ hơn, sạch sẽ hơn có chỗ đậu xe tải lên xuống hàng rất tiện lợi. Trái cây từ các tỉnh miền Tây chở lên chợ cầu Ông Lãnh rất tiện lợi nhờ đi đường sông, phí chuyên chở thấp, nhà vườn mua bán trực tiếp với vựa bằng cách gửi hàng theo ghe, chủ ghe nhận tiền đem về cho nông dân. Ngày nay, trái cây trong vườn bán cho các vựa tại huyện, các vựa này thuê xe chở lên chợ đầu mối nông sản Thủ Đức, Hóc Môn, nhà vườn ít cơ hội đi Sài gòn thu tiền, dọ giá vì a lô một cái là nắm được giá cả. Nhắc lại chợ cầu Ông Lãnh, ngày xưa khu vực đường Ký con- Camettet cũng có một chợ tạp hóa, bánh kẹo đầu mối bán cho bạn hàng đi miền trung vì thời đó ga xe lửa nằm trước chợ Bến Thành, chỗ công viên 23 tháng 9. Chợ này hoạt động sung đến năm 1995, chuyên bán cho đội quân hàng gánh bán bánh kẹo cốm là dân nhập cư từ Quảng Ngãi, Bình Định vào. Cứ mỗi sáng họ lấy hàng bên phố Ký Con – Camette đem về trước khu vực ga xe lửa cũ để chỉnh trang hàng hóa trước khi “xuất bến”. Đội quân hàng gánh này tỏa ra đi khắp các quận, huyện bán các bánh kẹo, trái cây cóc ổi rẻ tiền phục vụ cả các học sinh trường học.

Chợ nhỏ của một thời

Do là vùng đất dễ tiếp nhận dân nhập cư nên chợ ở sài gòn cứ mọc lên và tồn tại với những tên rất dân dã như chợ Cây Quéo, chợ Cây Thị, chợ Cây Điệp cũng tồn tại được trăm năm và mới vừa bị xóa sổ do quy hoạch mới. Có chợ mà nhiều người dân thành phố chưa từng nghe tiếng như chợ ông Hoàng, chợ ông Địa ở khu vực Tân bình. Có chợ dành cho một nhóm người địa phương như chợ Bà Hoa (chợ Phương 11, Tân Bình) chuyên bán đặc sản của Quảng Nam như mì Quảng, cao lầu (nguyên liệu nấu), kẹo gương, bánh tráng, mạch nha.. Có một chợ nhỏ mà sau 75 đã vươn vai biến thành chợ lớn là chợ Nguyễn Văn Thoại chuyên bán đồ lính cũ nay là chợ Tân Bình – một trung tâm chuyên bán đồ may sẳn  bỏ mối cho cả nước. Có những chợ chuyên một mặt hàng như chợ Nhật Tảo bán radio, cassette và phụ tùng , nay có thêm hàng điện tử vi tính. Chợ đôi khi gắn liền với một mặt hàng mà trở nên nổi tiếng, thí dụ nói đến chợ Ông Tạ người ta nghỉ ngay đến thịt chó; chợ Hồ Thị Kỷ người ta nhớ tới chợ Campuchia. Năm 1971, khi bà con Việt kiều bị nạn tại Campuchia chạy về hồi hương khu vực này hình thành chợ, hủ tiếu Nam Vang và các món khô ở Biển Hồ gắn liền với tên chợ.

Siêu thị thời đó có không?

Năm 1971, Sài Gòn đã có vài siêu thị, có một cái nằm trên đường Lê Văn Duyệt (Cách Mạng tháng 8- quận 3) nhưng siêu thị lúc đó chỉ là cửa hàng chủ yếu là thức ăn , một ít đồ gia dụng. Phương thức mua bán giống như cửa hàng tự chọn ngày nay. KS Trần Tuấn Khải cho biết trước 1975 cũng có một siêu thị Nguyễn Du nằm trên đường Chu Mạnh Trinh – Nguyễn Du (vị trí Tổng Công ty lương thực Miền Nam ngày nay) đây là siêu thị đầu tiên của Sài Gòn quy mô khá lớn, trong đó cũng có máy lạnh, hàng hóa rất phong phú . Tuy nhiên không phải ai cũng vào được, khách hàng phải có thẻ công chức, những người ăn lương nhà nước. sau này được làm cửa hàng gạo hay kho gạo của Tổng Công ty lương thực Miền Nam.

Nhìn chung, hệ thống thương mại của Sài Gòn cũ cũng khá hiện đại, tuy nhiên do tính chất tự phát nên chợ lớn nhỏ đều rất xô bồ, thậm chí muốn cải tạo cũng không dễ. Ngày nay với hệ thống siêu thị bàn lẻ, trung tâm thương mại mọc khắp nơi, cũng như các chợ đầu mối được xây dựng hiện đại, thuận tiện cho các doanh nghiệp kinh doanh.

Bài và ảnh Lương Minh

(Bài này không có trong sách Chợ tỉnh Chợ quê)